نوروز امسال در آیینه جهان

شاپی خرسندی، کمدین مقیم لندن، مجری برنامه "نوروز، بهار ایرانی" است

تلویزیون انگلیسی بی‌بی‌سی روز یکشنبه ۳۰ مارس (دهم فروردین) یک فیلم مستند نیم ساعته به نام "نوروز، بهار ایرانی" در باره آداب و رسوم این بزرگترین جشن ایران و کشورهای آسیای غربی به زبان انگلیسی پخش می کند. پخش یک فیلم بلند در این مورد که در نوع خود کم سابقه است هم حکایت از هر چه بیشتر شناخته شدن جشن نوروز و آیین های آن در عرصه جهانی دارد، و هم گویای مهم تر شدن آن در حوزه برگزاری این جشن، که در دو دهه اخیر گسترش قابل توجهی یافته است.

در کنار اختصاص یک وقت ۳۰ دقیقه‌ای به مستند نوروز در کانال انگلیسی بی‌بی‌سی، نوروز به جاهای بیشتری در نقاط مهم جهان راه یافته که تصور آن چند دهه پیش غیرممکن بود. سفره هفت سین ایرانی و جشن نوروز که چند سالی است در ساختمان سازمان ملل متحد سنت شده، به ساختمان‌های وزارت خارجه آمریکا و کانادا هم راه یافت.

پیام نوروزی جان برد، وزیر خارجه کانادا در کنار سفره هفت سین در مقابل دوربین های تلویزیونی خوانده شد. از جان کری، وزیر خارجه آمریکا هم که برای ایرانیان پیام نوروزی فرستاد، عکس هایی در کنارهفت سین وزارت خارجه آمریکا منتشر شده است. در این پیام ها بر ارزش های آشتی جویانه و صلح آمیز نوروز تاکید شده و روی سخن عمدتا خطاب به مردم ایران و بطور غیر مستقیم به حکومت ایران بود.

"در چهل سالی که از پیام لئونید برژنف، رهبر قدرتمند شوروی در دوران جنگ سرد می گذرد، نوروز در عرصه هویت ملی-فرهنگی اهمیت بسزائی یافته که بازتاب آنرا می توان در پیام های چند سال گذشته رهبران آمریکا و دیگر کشورهای غربی هم یافت."

پیام‌های باراک اوباما، دیوید کامرون و ویلیام هیگ هم اگرچه در کنار هفت سین نبود، ولی با کلماتی چون "نوروزتان پیروز" همراه بود و نشان از آشنایی با آیین‌ها و ارزش‌های نوروزی داشت.

"از جان کری، وزیر خارجه آمریکا هم که برای ایرانیان پیام نوروزی فرستاد، عکس هایی در کنارهفت سین وزارت خارجه آمریکا منتشر شده است"این پیام‌ها گویای توجه سیاستمداران بزرگ امروز جهان به این مردمی ترین آیین منطقه است.

نکته قابل توجه این است که بخش عمده پیام های نوروزی سیاستمداران غربی خطاب به ایرانیان و مربوط به شرایط سیاسی-اجتماعی ایران بود، در حالیکه حوزه برگزاری این جشن منطقه ای وسیع تر است و حدود ۳۰۰ میلیون نفر را در بر می گیرد. این نکته نشان می دهد که سیاستمداران هم خبر از اهمیت ژرف این جشن در جامعه ایران دارند و بیش از همه، این کشور را زیر ذره بین خود قرار داده اند.

از بین همه کشورهای حوزه نوروز، ایران، افغانستان و تاجیکستان و مردم کُرد، سرزمین و فرهنگ خود را خاستگاه این جشن می دانند، در عین حال کشورهایی مثل آذربایجان، ازبکستان و ترکیه هم نوروز را بخشی جداناپذیر از فرهنگ خود می شمارند.

در دهه‌های اخیر کردها در کشورهای محل سکونت شان، بخصوص در ترکیه و عراق، نوروز را چون زبان هویت قومی-ملی خود در مقابل فشار دولت‌های مرکزی برای منع برگزاری آن بکار برده اند. به نظر می رسد فعالیت های بی دریغ کردها در این زمینه موجب شناساندن هر چه بیشتر این جشن و ابعاد هویتی-سیاسی آن به جهانیان شده است.

برگزاری مراسم نوروز در کردستان عراق و بخش های کردنشین ترکیه به شکل با شکوهی که این سال ها برگزار می شود، چند دهه پیش ناممکن بود.

پیام های امسال رهبران کشورهای حوزه نوروز با محتوایی تکراری در سایه پیام های جهانی در حاشیه ماند

پخش فیلم مستند تلویزیون انگلیسی بی بی سی و پیام سیاستمداران غربی و همچنین شناسایی روز اول فروردین، به نام روز جهانی نوروز توسط سازمان ملل متحد، که بر اساس پیام صلح آمیز نهفته در این جشن نام گذاری شده، نشان از با اهمیت تر شدن نوروز در جهان دارد.

در مقابل آن پیام های امسال رهبران کشورهای حوزه نوروز در مقایسه با سال های پیش، بی‌رنگ و بی‌رمق و با محتوایی تکراری در سایه پیام های جهانی در حاشیه ماند. آیت الله خامنه ای، رهبر ایران در پیام خود خواهان تلاش مشترک مردم و مسئولان برای بهبود وضعیت اقتصادی و فرهنگی شد و حسن روحانی هم سال ۹۳ را سال رونق اقتصادی و بهار اعتدال و میانه روی خواند.

حامد کرزی، رئیس جمهوری افغانستان که امسال بعد از ایران و تاجیکستان میزبان جشن جهانی نوروز بود، به سخنرانی روز پنجشنبه خود در این جشن بسنده کرد؛ جشنی که نه در دل مردم، بلکه در پشت دیوارهای کاخ به شدت محافظت شده‌اش برگزار شد.

حامد کرزی در سخنرانی‌اش بطور عمده بر مبارزه مشترک کشورهای حوزه نوروز علیه تروریسم تاکید کرد. نوروز افغانستان حتی در سال‌های حکومت شاهی هم بیشتر رنگ اسلامی و زیارت گرفته و بخش خانگی آن بی رنگ شده بود.

اما بعد از سقوط طالبان، و بخصوص بعد از به رسمیت شناخته شدن این جشن توسط سازمان ملل متحد، ابعاد هویتی آن قوت گرفت.

امامعلی رحمان، رئیس جمهوری تاجیکستان هم در پیام امسالش با حربه نوروز به جنگ مخالفان اسلامی-افراطی این جشن، که بالقوه مخالفان حکومت او هم هستند، رفت. با وجود این باید گفت که اگر ابعاد مردمی برگزاری جشن نوروز و اهمیت تقویمی آن در ایران، همچنان با هیچ کشور دیگر حوزه نوروز قابل مقایسه نیست، شکوه برگزاری جشن نوروز در تاجیکستان حداقل در روز اول فروردین از دیگر کشورها بسیار پررنگ تر است.

"در دوران پس از انقلاب اسلامی از آنجاییکه دولتمردان ایرانی برگزاری نوروز را به شیوه دوران پهلوی تایید نمی‌کردند، این جشن ملی رنگ باخت و شکلی دو‌گانه یافت. در این سال‌ها بر خلاف ابعاد پذیرش و برگزاری مردمی نوروز که گسترده تر می‌شد، از ارزش آن در ساختار حکومتی کاسته شد یا حداقل کوشش برای کم رنگ کردن آن آغاز شد."

نوروز در تاجیکستان (و آذربایجان و ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای میانه) اگرچه همچنان رنگ و آب جشن های شوروی را در خود حفظ کرده، ولی تاجیکستان از زمان تحولات دوران گورباچف پیشتاز برگزاری باشکوه نوروز و استفاده از آن بعنوان شاهراه هدایت به سوی هویت ملی بوده است، هویتی که چندین دهه توسط حکومت شوروی بعنوان جشنی اسلامی خط زده شده بود.

حدود چهل سال پیش، بعد از یک دوره طولانی ممنوعیت نوروز، لئونید برژنف، رهبر وقت شوروی در پیامی آشتی جویانه از نوروز نام برد و آنرا بعنوان جشن مسلمانان آسیای میانه و قفقاز تبریک گفت. همین تبریک چندی بعد راهگشای بازگشت رسمی نوروز به آغوش تاجیکستان و دیگر جوامع حوزه نوروز شوروی سابق شد.

امروز اهمیت این جشن در این مناطق تا جایی است که یکی از ابزارهای اصلی ابراز هویت کشورهای آسیای میانه و قفقاز شده است، در حالیکه از هویت شوروی که مردم در همه این سال ها با خود یدک می کشیدند، جز نام چیزی نمانده است.

در چهل سالی که از پیام برژنف، رهبر قدرتمند یک قطب جهانی سیاست در دوران جنگ سرد می گذرد، نوروز در عرصه هویت ملی-فرهنگی اهمیت بسزائی یافته که بازتاب آنرا می توان در پیام های چند سال گذشته رهبران آمریکا و دیگر کشورهای غربی هم یافت.

ابعاد سیاسی نوروز یا حضور آن در عرصه سیاست در تاریخ هم مکررا قابل مشاهده است. بخصوص به نظر می‌رسد این جشن پیش از اسلام، بر اساس نظر متخصصان و بر پایه نقش های تخت جمشید در دوران هخامنشیان و بخصوص در دربار ساسانیان بسیار پررنگ بوده و روز پیوندها و گفتمان‌های سیاسی می‌شده است.

پذیرش این جشن در دربار خلفای عباسی و سلسله‌های دیگر غیر ایرانی و ایرانی حاکم بر کشور، و بعدها راه یافتن آن به دربار پادشاهان ترک یا ترک تبار در ایران و آسیای میانه (نقطه عطف آن در دوره صفویان) بُعد سیاسی-هویتی آنرا بخوبی روشن می کند.

"نوروز افغانستان حتی در سال‌های حکومت شاهی هم بیشتر رنگ اسلامی و زیارت گرفته و بخش خانگی آن بی رنگ شده بود"پادشاهان قاجار و بخصوص دو پادشاه سلسله پهلوی هم در روز نوروز بارِعام می دادند و پیام بالا بلند مستقیم سیاسی برای مردم خود می فرستادند.

در دوران پس از انقلاب اسلامی از آنجاییکه دولتمردان ایرانی برگزاری نوروز را به شیوه دوران پهلوی تایید نمی‌کردند، این جشن ملی رنگ باخت و شکلی دو‌گانه یافت. در این سال‌ها بر خلاف ابعاد پذیرش و برگزاری مردمی نوروز که گسترده تر می‌شد، از ارزش آن در ساختار حکومتی کاسته شد یا حداقل کوشش برای کم رنگ کردن آن آغاز شد.

درک سیاستمداران جهانی از اهمیت نوروز در این شرایط و راه یافتن این جشن به ساختمان‌های حکومتی غربی و سازمان های رسانه‌ای بزرگ جهان مدیون حضور و فعالیت ایرانیان در داخل و خارج از کشور برای شناساندن آن هم هست. علاوه برهمه اینها نوروز، بعنوان اولین روز، اولین ساعت، اولین دقیقه، اولین ثانیه و اولین لحظه بهار از نظر ستاره شناسی توانسته و می تواند حقانیت خود را بعنوان شروع سال نو، قابل توجیه تر و بهتر از دیگر اعیاد جهان ثابت کند.

جهان از باد نوروزی جوان شد

زهی زیبا که این ساعت جهان شد

شمال صبحدم مشکین نفس گشت

صبای گرم رو عنبر فشان شد

تو گویی آب خضر و آب کوثر

زهر سوی چمن جویی روان شد

(فریدالدین عطار نیشابوری)