کامبیز درم‌بخش؛ یک اعتراض مصور

کامبیز درم‌بخش، کاریکاتوریست ایرانی که روز شنبه ۱۵ آبان در ۷۹ سالگی بر اثر ابتلا به کرونا در بیمارستانی در تهران درگذشت، معتقد بود که کاریکاتور «یک اعتراض مصور» است و این اعتراض می‌تواند خنده‌دار باشد یا همراه با فریاد و تلخی.

این هنرمند خستگی‌ناپذیر و جهانی، همچنین کاریکاتور را یک «طنز جهان‌فهم و سهل‌الوصول» می‌دانست که وسعت تأثیرگذاری آن «تمام مردم جهان از هر نژاد و فرهنگ و زبانی» است.

او زمینه جهانی شدن کاریکاتورهایش را با خلق شخصیتی بی‌نشان فراهم کرده بود؛ آدمی که جزییات چهره‌اش مشخص نیست و در اکثر کارهای او حضور دارد. این شخصیت نمادین کاریکاتورهای کامبیز درم‌بخش، به گفته خودش، می‌تواند هر کسی باشد.

این اولین بار نیست که یک هنرمند در ایران بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست می‌دهد. همچنین کیومرث درمبخش، برادر کوچکتر کامبیز نیز سال گذشته بر اثر ابتلا به کرونا در پاریس درگذشت.

آموختن طنز سیاه در محله کودکی

کامبیز درم‌بخش متولد هشتم خرداد سال ۱۳۲۱ در شیراز بود اما در کودکی به تهران آمد. او در گفت‌وگو با مطبوعات ایران گفته بود: «من طنز سیاه را از محله کودکی‌هایم آموختم. در چهارراه مخبرالدوله مرد واکسی می‌نشست که هر روز کفش‌های مردم را واکس می‌زد اما خودش از داشتن دو پا محروم بود و همواره دو عصا به زیر بغل و دو پای چوبی را به همراه داشت.»

درم‌بخش در هنرستان هنرهای زیبای تهران درس خواند.

"این شخصیت نمادین کاریکاتورهای کامبیز درم‌بخش، به گفته خودش، می‌تواند هر کسی باشد.این اولین بار نیست که یک هنرمند در ایران بر اثر ابتلا به کرونا جان خود را از دست می‌دهد"از ۱۲ سالگی به کاریکاتور در مطبوعات ایران علاقه‌مند شد و از ۱۴ سالگی انتشار کاریکاتور را آغاز کرد.

در واقع، درم‌بخش پیش از آنکه کاریکاتوریست شود، یک مخاطب حرفه‌ای کاریکاتور بود: «یکی از دلایل مهمی که از همان ابتدا مرا به سمت کاریکاتوریست شدن سوق داد حرص و ولع سیری‌ناپذیر من در پیگیری آثار کاریکاتور بوده است، به نوعی که همیشه خوره دیدن کاریکاتور را داشته‌ام و دارم.»

او همکاری با نشریات، به ویژه نشریات مطرح آن زمان مثل «سیاه و سفید»، «توفیق» و «اطلاعات هفتگی» را وقتی آغاز کرد که هنوز دیپلم نگرفته بود: «نشریه توفیق، نقطه تحولی بود که جامعه ایرانی را با کاریکاتور و اصولا کاریکاتور مطبوعاتی آشنا وعلاقه‌مند کرد و آن را به جزئی از نیازهای فرهنگی روزانه مردم بدل کرد.»

درم‌بخش در نمایشگاه آثارش در آذرماه ۹۲

درم‌بخش سه سال پیش در مراسم بزرگداشت حسن توفیق گفت: «یادم است آقای هویدا من و چند نفر دیگر را به دفتر نخست‌وزیری دعوت کردند و گفتند تمام کاریکاتورهای ما را از خودش جمع کرده و نگه داشته است. به هر حال آن زمان دسترسی به آقایان بیشتر بود و آنها کاریکاتور را درک می‌کردند. الان درک درستی از کاریکاتور وجود ندارد.»

با این حال این کاریکاتوریست در دهه پنجاه مدتی به خاطر انتشار آثارش با ممنوعیت دولتی مواجه شد: «بارها به خاطر کارهایم بازخواست شدم و دو بار هم ممنوع القلم و ممنوع از کار شدم. روزنامه‌ای هم که کارهای من را چاپ می‌کرد توقیف شد.»

یکی از مطرح‌ترین آثار درمبخش در همین دوره خلق شد؛ مجموعه «مینیاتورهای سیاه» که با موضوع ساواک وشکنجه هایش منتشر شد در سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ در روزنامه آیندگان به چاپ رسید. این مجموعه بعداً در قالب کتابی با همین عنوان در سال ۱۳۹۴ منتشر شد.

مرتضی ممیز گرافیست فقید ایرانی درباره این آثار درم‌بخش گفته بود: «کامبیز در مینیاتورهای سیاهش واقعیت‌ها را آن چنان با ایماء و اشاره توصیف می‌کند که نسل اندر نسل اخلاف او کرده‌اند.

بنابراین طرح‌های او را مثل هر اثر ایرانی دیگر نباید توضیح و توجیه کرد.»

انقلاب، مهاجرت و بازگشت به ایران

پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ به آلمان مهاجرت کرد و ۲۵ سال بعد به ایران بازگشت. وقتی به وطن بازگشت، از سال ۱۳۸۶ وارد عرصه انیمیشن‌سازی نیز شد و با همکاری پسرش رامین درم‌بخش چندین فیلم انیمیشن کوتاه از جمله مجموعه «دلقک‌ها» را ساخت.

درمبخش طی حدود شش دهه فعالیت حرفه‌ای خود، آثارش را در بسیاری از مطبوعات ایرانی و خارجی منتشر کرد. او «خاستگاه تاریخی» کاریکاتور را مطبوعات می‌دانست و می‌گفت امروزه چون مطبوعات از کاریکاتور کمتر استقبال می‌کنند، کاریکاتوریست‌ها به فکر راه‌های دیگری برای عرضه آثار خود و ارتباط با مخاطب هستند.

او از بدحسابی‌های مطبوعات، چه پیش و چه پس از انقلاب، در مورد روزنامه‌نگاران و نیز دستمزدهای پایین آنان انتقاد داشت: «به نظر من تعرفه دستمزد برای کاریکاتوریست‌ها نوعی بی‌احترامی است.»

همچنین مسئله سانسور را یکی از مشکلات جدی کاریکاتوریست‌ها در ایران می‌دانست. او دی ماه ۱۳۸۹، پس از اعتراضات به انتخابات بحث‌برانگیز سال پیشش، در گفت‌وگو با روزنامه مردم‌سالاری گفت: «در شرایطی خاص مانند شرایط فعلی که جامعه و کشور در وضعیت حساسی به‌سر می‌برد کاریکاتور تند و انتقادی می‌تواند مسئله‌ساز باشد به این معنی که امکان دارد از کاریکاتور برداشت‌های غلطی بشود. مدیران جراید هم، به این دلیل که خودشان بارها حساسیت این موضوع را تجربه کرده‌اند و دیده‌اند که روزنامه‌ای به خاطر چاپ یک کاریکاتور تعطیل شده است، مقداری در این باره دست به عصا و حساس عمل می‌کنند.»

درم‌بخش در حاشیه نمایشگاه آثارش در آذرماه ۹۲

درم‌بخش بیش از ۵۰ نمایشگاه انفرادی در داخل و خارج از ایران برگزار کرد و در حدود ۱۰۰ نمایشگاه جمعی در ایران و کشورهای دیگر حضور داشت‌.

با این حال معتقد بود اصطلاح «کاریکاتور نمایشگاهی» و اساساً تفکیک میان کاریکاتورها درست نیست، زیرا «کاریکاتوری که تولید می‌شود امکان دارد در نشریات منتشر شود یا بر دیوار نمایشگاه‌ها به نمایش گذاشته شود.»

درم‌بخش که مدتی در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران «هنر کاریکاتور» تدریس کرد، آثار خود را در قالب کتاب نیز به چاپ رساند: بدون شرح، دفتر خاطرات فرشته‌ها، کتاب کامبیز (در ایتالیا)، میازار موری که دانه‌کش است، المپیک خنده، سمفونی خطوط، اگر داوینچی مرا دیده بود و کتاب‌های مشترک طنزاندیشان امروز ایران و طنزاندیشان امروز ایران در خارج از کشور از دیگر کتاب‌های منتشر شده درم‌بخش است.

درم‌بخش نتیجه پرکاری و پشتکار خود را با دریافت چند جایزه بین‌المللی مشاهده کرد و در همان زمان حیاتش، آثارش در چند موزه ایران و کشورهای دیگر نگهداری شد.

در سال ۱۳۸۵، نشریه بخارا مراسمی را در خانه هنرمندان در بزرگداشت او برگزار کرد که در آن، آیدین آغداشلو، ابراهیم حقیقی و عمران صلاحی درباره درم‌بخش سخن گفتند.

آغداشلو در این مراسم گفت: «نگاه درم‌بخش نگاهی است عام و این نگاه معطوف است به مجموعه‌ مسائل انسانی، مسائل انسان، آرزوهایش، عشق‌هایش، اندوهش و تنهایی و دورافتادگی‌اش.»

همچنین ابراهیم حقیقی، طراح، در این مراسم گفت: «خط برای درم‌بخش مهم است و استقلال رفتار خود را آن چنان بر محمل خط استحکام می‌بخشد که بی‌امضای هنرمند در می‌یابی که کامبیز این نقش را زده و نه دیگری: خط‌های نرم، خط‌های آرام، خط‌های درشت، خط‌های پرشتاب، خط‌های پریشان، خط‌های روشن، خط‌های تاریک، خط‌های روان و خط‌های خط‌خطی.»

درم‌بخش در نمایشگاه آثار بزرگمهر حسین‌پور در خرداد ماه ۹۴

حسرت کاریکاتورهای نکشیده

در آبان سال ۱۳۹۳ نیز نشان شوالیه فرانسه در سفارت این کشور در تهران به درم‌بخش اهدا شد و او در مهر ۱۳۹۷ نیز نشان جشنواره‌ «هنر برای صلح» در تهران را به همراه سه شاعر و هنرمند دیگر به دست آورد.

همچنین در سال ۱۳۹۵، جواد آتشباری مستندی ۷۰ دقیقه‌ای «سینمای کاغذی» را درباره آثار و زندگی درم‌بخش ساخت.

درم‌بخش با وجود این حجم از آثاری که خلق کرد، باز هم افسوس کاریکاتورهای نکشیده را می‌خورد: «اگر این امکان به وجود بیاید که در دوره‌ای دوباره متولد بشوم سوژه‌هایی را اجرا می‌کنم که در این دوره نتوانسته‌ام اجرا کنم.»