شاخص‌های اقتصادی در اعتراض‌های خیابانی ایران

شاخص‌های اقتصادی در اعتراض‌های خیابانی ایران
بی بی سی فارسی
بی بی سی فارسی - ۷ آذر ۱۳۹۹

شاخص‌های اقتصادی در اعتراض‌های خیابانی ایران

  • آرش حسن‌نیا
  • روزنامه‌نگار
۹ ساعت پیش

منبع تصویر،

Getty Images

توضیح تصویر،

اعتراضات آبان ۹۸

"شورش گرسنگان"، "عصیان فرودستان"، "اعتراض رانده‌شدگان"، "طغیان حاشیه علیه متن" یا ترکیب‌های دیگری از این دست در یک سال گذشته به یاری کارشناسان و صاحب‌نظران آمده است تا اعتراض‌های گسترده آبان ۹۸ را توضیح دهند.

صرف نظر از اینکه کدام یک از این ترکیب‌های واژگانی واقعیت چرایی و چگونگی اعتراض‌های آبان ۹۸ را دقیق‌تر توضیح می‌دهند آنچه اهمیت دارد فصل مشترک بار معنایی این ترکیب‌هاست، اینکه به نظر می‌رسد در عمده تحلیل‌های مرتبط با اعتراض‌های آبان ۹۸ می‌توان به چند نتیجه‌گیری روشن رسید.

اول آنکه این اعتراض‌ها ریشه‌‌ای اقتصادی داشت یا دست‌کم قوه محرکه آن مسایل اقتصادی بود و دیگر آنکه گروه‌هایی بیشتر در اعتراض‌ها حضور داشتند که به لحاظ درآمدی در سطوح پایین درآمدی قرار داشتند و جغرافیای اعتراضات اگرچه پهنه‌ای گسترده از ایران را در بر‌می‌گرفت اما کانون‌های اعتراض‌ها در حاشیه شهرهای بزرگ، شهرک‌های حاشیه‌ای یا استان‌هایی متمرکز بود که مسایل و مشکلات اقتصادی حادتری را تجربه می‌کردند.

  • کشته‌های آبان ۹۸؛ آنها که نامشان را می‌دانیم


منبع تصویر،

Getty Images

توضیح تصویر،

اعتراضات آبان ۹۸

حبس آماری؛ عامل بی‌تحلیلی

چگونه می‌توان این همه را راستی آزمایی کرد؟ به دلایل مختلفی از جمله نداشتن آمار و اطلاعات قابل اتکا این راستی آزمایی بسیار دشوار یا حتی ناممکن است. یک سال پس از اعتراض‌های خونین آبان ۹۸ عنوز آمار و ارقام کلی قربانیان این اعتراض‌ها و سرکوبی بی‌سابقه آنان مشخص نیست.

یک سال پس از اتفاقات آبان ۹۸ همچنان خبر دقیق و رسمی شمار بازداشت‌شدگان منتشر نشده است. در چنین شرایطی انتظار دانستن شمار قربانیان و بازداشت شدگان اعتراض‌های آبان ۹۸ به تفکیک شهر و استان‌ محل سکونت آنها یا سن، میزان تحصیلات و شغل آنها انتظاری بی‌جاست.

بدون داشتن این آمار و اطلاعات راستی آزمایی پرسش‌های پیش گفته یا تحلیل دقیق اعتراض‌های آبان ۹۸ ناممکن خواهد بود اما می‌توان به استناد شواهد و قرائن و اخبار و گزارش‌های منتشر شده و آمار و ارقام موجود تصویری واضح‌تر از اعتراضات آبان و ریشه‌های آن از منظر اقتصاد ارایه کرد.

منبع تصویر،

IRNA

شاخص فلاکت استان‌های معترض

در نمودار شماره یک، تصویری از نرخ تورم، نرخ بیکاری و شاخص فلاکت در سال ۱۳۹۸ به تفکیک استان‌های ایران آمده است.

شاخص فلاکت که از سرجمع دو شاخص مهم اقتصادی یعنی تورم و بیکاری به دست می‌آید، می‌تواند معیار خوبی برای بیان وضعیت اقتصادی باشد.

استان‌های لرستان، چهارمحال و بختیاری، ایلام، سیستان و بلوچستان، کردستان، هرمزگان، خوزستان، یزد، آذربایجان غربی و کرمانشاه ۱۰ استانی هستند که در یک سوم بدترین وضعیت شاخص فلاکت در سال ۹۸ قرار گرفته اند.

شماری از استان‌های قرار گرفته در این یک سوم جزو کانون‌های بحرانی اعتراضات آبان را در خود جای داده بودند. استان‌های خوزستان، کرمانشاه، آذربایجان غربی از جمله این استان‌ها بودند که شهرهای پرشماری در این استان‌ها شاهد شکل‌گیری اعتراضات مردمی در آبان ۹۸ بود.

استان‌های البرز، بوشهر و کهگیلویه و بویراحمد که از جمله استان‌های درگیر با اعتراضات آبان پارسال بودند نیز اگرچه در یک سوم انتهایی بالاترین نرخ شاخص فلاکت سال ۹۸ نبودند اما وضعیت در این استان‌ها نیز از میانگین کشوری نامناسب‌تر بود.

مقایسه استان‌های دارای بالاترین شاخص فلاکت در سال ۹۸ با کانون‌های بحرانی اعتراض‌های آبان ۹۸ همبستگی نسبی اعتراض‌ها با مسائل و مصائب اقتصادی را تایید می‌کند.

منبع تصویر،

Getty Images

کسری بودجه‌

بررسی وضعیت خانوارها از نظر تراز بودجه آنها در سال ۹۸ نیز دیگر شاخصی است که در سطح استانی مورد بررسی قرار گرفته است از آنجا که در داده‌های مرکز آمار ایران از وضعیت هزینه درآمد خانوارها به تفکیک شهری و روستایی بودن خانوارها ارایه می‌شود در نمودار مربوطه تراز بودجه با همین تفکیک در استان‌های ایران آمده است.

در سال ۹۸ در میان خانوارهای شهری ایران به طور میانگین این تنها خانوارهای شهری استان سیستان و بلوچستان بودند که در پایان سال کسری بودجه‌ای در حدود دو میلیون و ۲۰۰ هزار تومان داشتند.

دیگر استان‌هایی که در سال ۹۸ با پایین‌ترین تراز بودجه خانوارها در نیمه سوم پایینی قرار گرفتند، عبارت از خراسان رضوی، کرمانشاه، کردستان، مرکزی، لرستان، هرمزگان، خوزستان، خراسان شمالی و زنجان بودند.

استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری، فارس و قزوین نیز از جمله دیگر استان‌هایی بودند که در سال ۹۸ تراز بودجه خانوارهای شهری ساکن در این استان‌ها از سطح میانگین کشوری پایین‌تر بود.

منبع تصویر،

Getty Images

وضعیت خانوارهای روستایی

در پایان سال ۹۸، خانوارهای روستایی ۵ استان ایران با تراز بودجه منفی و به عبارتی با کسری بودجه روبرو بودند. منفی‌ترین تراز بودجه در میان خانوارهای روستایی ایران به روستاییان استان هرمزگان اختصاص داشت به طور میانگین خانوارهای روستایی ساکن در استان هرمزگان در سال ۹۸ حدود چهار میلیون و ۸۰۰ هزار تومان .

خانوارهای روستایی استان‌های مرکزی، خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان و لرستان دیگر استان‌هایی بودند که در سال ۹۸ با کسری بودجه روبرو بودند و دخل و خرجشان با هم جور نبود.

علاوه بر این استان‌ها، خراسان شمالی، کرمانشاه، اردبیل، همدان و کردستان دیگر استان‌هایی بودند که در یک سوم انتهای کمترین تراز بودجه خانوارهای روستایی در سال ۹۸ قرار گرفتند.

در یک سوم انتهایی جدول تراز بودجه نیز نام استان هایی که در آبان ۹۸ شهرهای آنها شاهد حضور پرشمار معترضان بود، قابل تشخیص است.

تبعیض در توزیع درآمد

در عین حال به گزارش مرکز آمار ایران تغییرات شاخص ضریب جینی به عنوان شاخص بیانگر توزیع برابر درآمد نشان می‌دهد که ضریب جینی از سال ۹۲ تا سال ۹۷ به طور مداوم افزایش یافته که به معنای نابرابر شدن توزیع درآمد هاست. سهم بیست درصد پردرآمدترین جمعیت به بیست درصد کم درآمدترین جمعیت نیز نابرابر شدن مداوم توزیع درآمدی در دوره زمانی ۹۲ تا ۹۷ را تایید می‌کند.

البته ناعادلانه‌ شدن توزیع درآمدها پس از یک دوره زمانی شش ساله مداوم در سال ۹۸ اندکی بهبود یافته است، اما نابرابر شدن توزیع درآمدها در سالهای قبل از ۹۸ می‌توانسته به تشدید احساس تبعیض برای بخش بزرگی از جامعه منجر شده باشد.

این حس تبعیض در شهرهایی مانند ماهشهر از نقاط بحرانی آبان ۹۸ مشهود بوده است آنجا که بومیان و ساکنان محلی منطقه سهمی از توسعه و سرمایه‌گذاری پروژ‌های نفت و گاز نداشته و ندارند و طرح‌های عظیم بخش نفت و گاز در تمام سطوح از نیروهای غیربومی و مهاجر بهره می‌برند و ساکنان محلی تنها نظاره‌گر این تحولات هستند یا از تبعات آن رنج می‌کشند.

همین طور سهم بزرگ شهرها، شهرک‌ها و مناطق حاشیه‌های شهرهای بزرگ از اعتراض‌های آبان ۹۸ را می‌توان با تبعیض درآمدی و انباشت مشکلات در این مناطق، شهرها وشهرک‌ها قابل توضیح است.

ساکنان این مناطق نه از سر انتخاب که از سر اجبار در این مناطق سکنی گزیده‌اند، شهر صدرا در اطراف شیراز، شهرهای بهارستان، اسلامشهر و شهریار در استان تهران یا شهرهایی همچون فردیس و کرج در استان البرز از جمله مناطق و شهرهایی از این دست بوده‌اند که از ‌نرخ بیکاری بالاتر از نرخ متوسط کشوری، تراکم جمعیت و مهاجرت پرشمار مهاجران رنج می‌برند.

تحمل تورم دو رقمی به عنوان پدیده‌ای ماندگار در اقتصاد ایران از یک سو، بالا بودن نرخ بیکاری به ویژه بیکاری جوانان در استان‌ها و مناطق مختلف ایران و ناامیدی از آینده شرایط در اقتصادی که سه سال پیاپی رشدی منفی را از سر گذرانده در کنار توزیع نابرابر درآمدها و افزایش شمار رانده‌شدگان یا رهاشدگان که به عنوان حاشیه‌نشین اقتصاد و شهرها سهمی اندک از تحولات اقتصادی داشته‌اند، می‌تواند برای سیاست‌گذاران اقتصادی و اجتماعی به معنای به صدا درآمدن زنگ خطر باشد.

به گفته حسین راغفر، اقتصاددان و تدوین‌گر نقشه فقر در ایران در آذرماه ۹۸ در نشست بررسی منطق اجتماعی اعتراضات آبان ۹۸ تایید کرد که "عمدتا این بار معترضان از طبقات پایین جامعه هستند."

بیشتر بخوانید:

  • آبان ۹۸؛ برخورد رهبر حکومت ایران با سه اعتراض گسترده
  • اعتراض‌ها در ایران؛ 'شوخی تلخ اقتصاد مقاومتی'
  • اعتراض‌های ایران؛ 'شمشیری که از رو بسته شد'

به گفته این اقتصاددان "طبقه متوسط احساس نابرابری دارند، اما طبقه پایین با پوست و گوشت این نابرابری را درک می کنند. فرسوده شدن اعتماد عمومی کاملا در اعتراض های اخیر [آبان ۹۸] نمایان است."

حسین راغفر در عین حال هشدار می‌دهد که "گر با چنین اعتراض هایی درست برخورد نشود و درست مدیریت نشوند، باید منتظر نارضایتی بیشتری باشیم."

محمد فاضلی، جامعه‌شناس نیز در همان نشست در توضیح تحولات جامعه گفت: "آنچه شاهد آن هستیم گذار از نارضایتی به خشم و در مرحله بعد گذر به نفرت است."

گذاری که این جامعه‌شناس از آن به عنوان "خستگی اجتماعی" اشاره کرده و برای توضیح آن دست به دامن کاهش قدرت خرید خانوارها بر اثر تورم می‌شود و تاکید می‌کند شهرهایی در آبان ۹۸ شاهد اعتراض‌هایی شدیدتر بودند که از نابرابری‌های بیشتری رنج می‌کشیدند.

منابع خبر

اخبار مرتبط