علویان ترکیه؛ اقلیت فعال

علویان مانند شیعیان احترام زیادی برای علی قائل هستند

ترکیه آشکارا از ارتش آزاد سوریه حمایت می‌کند و سیاست تندی علیه بشار اسد، رئیس‌جمهور علوی سوریه در پیش گرفته است. بسیاری از علویان ترکیه از این موضع دولتشان ناخشنودند.

تخمین زده شده ۱۵ تا ۲۰ میلیون علوی در ترکیه زندگی می کنند. بیشتر علویان ترکیه، ترک زبان و از طریقت بکتاشی هستند. اما جمعیت قابل توجه از آنان علویان کرد هستند و به لهجه زازا که بسیار به فارسی نزدیک است صحبت می‌کنند.

برخی از علویان عرب زبان در استان ختای در مرز با حلب سوریه زندگی می‌کنند، آنان با بشار اسد از یک قبیله‌اند. اگر جنگ داخلی سوریه ادامه پیدا کند و ترکیه به حمایت خود از مخالفین بشار اسد ادامه دهد، دامنه ناآرامی‌ها ممکن است به ترکیه هم کشیده شود.

هفته پیش برای پوشش اولین همایش علویان کرد به دیاربکر، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای تمدن بین النهرین در جنوب شرق ترکیه رفتم.

این همایش توسط کنگره جوامع دموکراتیک کردها برگزار شد.

"علویان مانند شیعیان احترام زیادی برای علی قائل هستندترکیه آشکارا از ارتش آزاد سوریه حمایت می‌کند و سیاست تندی علیه بشار اسد، رئیس‌جمهور علوی سوریه در پیش گرفته است"بسیاری از شرکت کنندگان و سخنرانان از تاریخ غم انگیز علویان سخن گفتند. آنان داستان‌هایی از اذیت و آزار علویان در طول تاریخ را بازگو می‌کردند.

کاکشار اوریمار، یکی از سخنرانان و برگزارکنندگان همایش، از سیاست‌های ترکیه انتقاد کرد و گفت: "در ترکیه دوباره از مذهب سوءاستفاده می‌شود. در دوران عثمانی‌ها، حکومت‌ سنی، علویان را مسلمان قلمداد نمی‌کرد و با این بهانه آنان را آزار می‌دادند و یا می‎کشتند. امروز نیز سیاست دولت اسلام‌گرای عدالت و توسعه ادامه همان سیاست‌های عثمانی‌ها است، این بار تحت عنوان توسعه دموکراسی. آنان شبه نظامیان سنی را در ترکیه آموزش و سازماندهی کرده و برای جنگیدن به سوریه می‌فرستند."

بسیاری از شرکت کنندگان در همایش با شک و تردید و بی اعتمادی به سیاست‌های دولت ترکیه در سوریه می‌نگرند.

شاید این نگرانی‌ها بیشتر ناشی از حافظه تاریخی علویان این منطقه باشد.

در قرن ۱۵ میلادی مقامات سنی رهبران مذهبی علویان را برای مذاکره به یکی از مهمترین شهرهای امپراطوری عثمانی، یعنی حلب دعوت کردند. ماموران عثمانی آنان را محاصره و دست و پایشان را بستند و به عنوان درس عبرت آنان را یکی یکی در میدان اصلی شهر گردن زدند.

اذیت و آزار علویان در دوران ترکیه مدرن نیز ادامه داشت. در سال‌های ۱۹۳۷ و ۱۹۳۸ هزاران علوی کرد توسط ارتش آتاتورک، بنیان گذار ترکیه لائیک در درسیم کشته شدند.

اما در چند دهه گذشته علویان ترکیه اکثرا به حزب جمهوری خلق، حزبی که‌ آتاتورک بنیان نهاد رای می‌دهند.

یکی از مهمانان همایش فلک الدین کاکه‌ای مورخ و نویسنده از کردستان عراق بود. او خود از پیروان آیین یارسان (اهل حق) است و سال‌ها در باره یارسان و علویان تحقیق کرده است. فلک الدین کاکه‌ای علت حمایت علویان از حزب جمهوری خلق را لائیک بودن این حزب می داند و می‌گوید: "لائیک بودن این حزب یک مسئله مهمی است، کردها و پیروان آیین‌های کردی از اسلام دوری می‌ورزند، امروز در این همایش خیلی‌ها نمی‌خواستند چیزی از قرآن بشنوند، نه اینکه دشمن اسلامند، بلکه این نتیجه ظلم‌هایی است که حاکمان اسلامی به نام اسلام به آنان تحمیل کرده‌اند.

"بسیاری از علویان ترکیه از این موضع دولتشان ناخشنودند.تخمین زده شده ۱۵ تا ۲۰ میلیون علوی در ترکیه زندگی می کنند"مثلا کمال قلیچدار اغلو رهبر حزب جمهوری خلق از علویان کرد درسیم است. او از نوادگان سید رضا، یکی از رهبران علوی است که در قتل عام درسیم کشته شد. ۱۷ تن از بستگان آقای قلیچداراغلو در آن زمان کشته شدند".

پیروان مذهب علوی به تناسخ روح باور دارند. آنان معتقدند روح خدا در وجود علی ابن ابی طالب ظهور کرده است. علویان ترکیه ممکن است از لحاظ مناسک و برگزاری آیین با علویان سوریه متفاوت باشند، اما از لحاظ باورهای مذهبی بسیار به هم شبیهند.

دکتر گلمراد مرادی از محققین اهل حق ایران می‌گوید: "علویان و پیروان آیین یاری در منطقه یکی هستند.

این از کهن‌ترین آیین‌های منطقه بوده که به دوران پیش از اسلام و زرتشتیان باز می‌گردد. اما بعدها در این آیین با توجه به شرایط زمانی نو آوری شده".

بسیاری علویان را شاخه‌ای از مذهب تشییع می‌دانند. اما فلک الدین کاکه‌ای می‌گوید علویان و یاری‌ها شیعه نیستند.

او می‌گوید: "هنگامی که اعراب به این منطقه حمله کردند، مردمان آرین دامنه کوه های زاگرس در مقابل آنان ایستادند. بسیاری از مردم منطقه مسلمان شدند، اما پیروان آیین یاری و علویان مقاومت کردند و بسیاری از ارزش‌های آیین زرتشتی را حفظ کردند. برای اینکه در مقابل تهاجم و اذیت و آزار اعراب در امان باشند، در آیینشان بدعت به وجود آوردند.

"در دوران عثمانی‌ها، حکومت‌ سنی، علویان را مسلمان قلمداد نمی‌کرد و با این بهانه آنان را آزار می‌دادند و یا می‎کشتند"آنان گفتند که روح خدا در وجود علی، داماد محمد پیامبر ظهور کرده و او خود خداست."

به گفته او "علویان و یارسانان این منطقه به خصوص کردها سرشت زرتشتی دارند. در ترکیه، کردها و ترک‌ها هر دو سنی و مسلمانند، پس چرا یکی نمی‌شوند؟ در عراق هم همین است، اکثر کردهای عراق سنی و بخش زیادی از اعراب هم سنی هستند، سوال اینجاست چرا با هم می‌جنگند و یکی نمی‌شوند؟ مگر همه آنها مسلمان و از یک دین و مذهب نیستند؟ چیزی که آنها را از هم جدا می کند سرشت زرتشتی آنان است."

علی رغم جمعیت زیاد علویان در ترکیه، اطلاعاتی کمی در باره آنان وجود دارد. علوی‌ها همچون اهل حق‌های ایران در برگزاری مراسم مذهبی‌شان بسیار مخفی کاری می‌کنند.

آنان نه روزه می‌گیرند و نه نماز می‌خوانند. در جمخانه‌هایشان عود می‌نوازند و زن و مرد با هم رقص سماع می‌کنند. همانند شیعیان، علی از مرتبه بالایی برای آنان برخوردار است.

به خاطر دیدگاه‌های مذهبی لیبرالشان، علویان در میان لائیک‌ها طرفداران زیادی دارند. زنان علوی از آزادی بیشتری نسبت زنان مسلمانان برخوردارند. به همین جهت برخی از سنی‌های تندرو آنان را بدتر از کافر می دانند.

مراکز عبادت علویان، جمخانه‌ها به عنوان مراکز مذهبی در ترکیه به رسمیت شناخته نشده است. به همین دلیل آنان از کمک‌های دولت که به ۹۰ هزار مسجد سنی‌ها تعلق می‌گیرد برخوردار نیستند.

رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در سال ۲۰۱۱ گفت که جمخانه‌ها مراکز فرهنگی هستند، مسلمانان فقط در مساجد عبادت می‌کنند. حسین آیگون یکی از نمایندگان علوی در مجلس می‌گوید این سخن اردوغان نشان داد او علویان را مسلمان نمی‌داند.

علویان ترکیه در بسیاری از جنبش‌های اعتراضی این کشور نقش فعالی داشته‌اند.

"امروز نیز سیاست دولت اسلام‌گرای عدالت و توسعه ادامه همان سیاست‌های عثمانی‌ها است، این بار تحت عنوان توسعه دموکراسی"بسیاری از رهبران مخالف کرد در ترکیه از میان علویان برخاسته‌اند.

مظلوم دوغان و سکینه جانسیز دو تن از بینانگزاران حزب کارگران کردستان، پ ک ک هستند، مظلوم دوغان در نوروز سال ۱۹۸۲ به اعتراض به وضعیت زندان در دیاربکر خود را به آتش کشید و جان باخت. سکینه جانسیز نیز یکی از قربانیان قتل‌های ماه گذشته پاریس بود. بسیاری از علویان همچنین در احزاب چپ دیگر ترکیه فعالند، اما اکثر علویان کرد و ترک همواره به حزب سکولار جمهوری خلق رای داده‌اند.

برگزارکنندگان همایش علویان کرد در دیاربکر به مدت دو روز در میزگردهای مختلف به مسایل و دغددغه‌های امروز علویان پرداختند. در قانون اساسی ترکیه نامی از علویان برده نشده و مذهب و عبادتگاه‌های آنان به رسمیت شناخته نشده است.

بسیاری از شرکت کنندگان تاکید کردند قانون اساسی جدید ترکیه که در دست تدوین است بایستی حقوق آنان را به رسمیت بشناسد. نمایندگان کنگره جوامع دموکراتیک و حزب آشتی و دموکراسی کردها به مهمانان علوی قول دادند از به رسمیت شناخته شدن حقوقشان در قانون اساسی جدید حمایت کنند.

علویان اقلیت بزرگی در ترکیه هستند که رای آنان می تواند در انتخابات آینده سرنوشت ساز باشد.