ایران در ۱۳۹۸؛ سالی که اینترنت برای 'سرکوب' قطع شد

حق نشر عکس

Getty Images

قطع اینترنت ایران در پاییز ۹۸ اتفاقی بی‌سابقه در ایران و یکی از بزرگترین قطعی‌های اینترنت در سراسر جهان بود که افراد زیادی را در داخل و خارج از ایران متاثر کرد و واکنش‌های بین‌المللی زیادی نیز برانگیخت. به جز مختل شدن ارتباطات داخلی مردم، بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی و طرح‌های ملی و دولتی نیز در پی این قطع ۸ روزه آسیب‌های جدی دیدند.

همه اینها در حالی رخ داد که دولت پیش‌تر بارها اعلام کرده بود در پی تشویق مردم به استفاده از شبکه ملی اطلاعات و بومی‌سازی تعامل مردم با یکدیگر است. اما بررسی قطع اینترنت در شرایط واقعی نشان داد که این سامانه نمی‌تواند به اندازه‌ای که برایش تبلیغ شده بود، کارآمد باشد.

قطعسراسری اینترنت در ایران؛ چه اتفاقی افتاد؟

ارتباط اینترنتی ایران از شب شنبه ۲۵ آبان‌ماه با جهان قطع شد.

"به جز مختل شدن ارتباطات داخلی مردم، بسیاری از کسب‌وکارهای اینترنتی و طرح‌های ملی و دولتی نیز در پی این قطع ۸ روزه آسیب‌های جدی دیدند"این توقف که تا ۳ آذر ادامه داشت، با دستور شورای امنیت کشور خطاب به اپراتورهای اینترنتی در کشور عملی شده بود. در این دوران، سایت نت بلاکرز که دسترسی اینترنت در سراسر جهان را بررسی می‌کند، گزارش کرده بود ‌سطح دسترسی شهروندان ایران به شبکه جهانی اینترنت به حدود ۴ درصد معمول رسید.

پیامدهای قطع اینترنت فقط سایت‌های خارجی یا ارتباطات مردم با پیام‌رسان‌های خارجی و سرویس‌های ایمیل را مختل نکرد. در پی این قطعی،‌ سایت‌های داخل ایران که اطلاعات‌شان را روی سرورهایی خارج از ایران نگهداری می‌کردند نیز از فعالیت بازماندند. کسب و کارهایی که بخشی از خدمات‌شان را از سایت‌ها و سرویس‌دهنده‌های خارجی می‌گرفتند نیز با قطع این دسترسی با مشکلات جدی مواجه شدند.

• بازگشت اینترنت در ایران آغاز شد
• قطعی اینترنت؛ آمریکا آذری ‌جهرمی را تحریم کرد
• ایران بدون اینترنت؛ چه بخش‌هایی بیشتر زیان می‌بینند؟

به جز این،‌ دسترسی به سایت‌هایی که سرورشان در ایران قرار داشت برای ساکنان خارج ایران میسر نبود.

ارتباطات تلفنی داخلی و بین‌المللی نیز اختلال‌هایی داشتند.

یک هفته بعد از این قطعی، محمد جواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات، در یک پیام ویدیویی گفت،‌ از مشکلاتی که به این دلیل پیش آمده با خبر است؛ از جمله آنها، اختلال در فعالیت استارتاپ‌های فروش بلیت، فروشگاه‌های اینترنتی و تاکسی آنلاین بود. او تاکید کرد،‌ اگر استارتاپ‌ها از سرویس‌دهنده‌های داخلی استفاده می‌کردند، چنین مشکلی برایشان پیش نمی‌آمد.

وزیر ارتباطات ایران تاکید کرد، هدف از اجرای این طرح "حفظ منافع مردم بود نه قطع ارتباط با شبکه جهانی."

آیا دولت برای قطع اینترنت آماده شده بود؟

پیش از این‌که دسترسی کاربران ایران به اینترنت جهانی قطع شود، برنامه‌هایی برای امکان این قطعی و خسارت‌های احتمالی آن برگزار شده بود. دست‌کم یک مورد از این آزمایش‌ها را آقای آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات پیش‌تر اطلاع‌رسانی کرده و از آن با عنوان «تست تاب‌اوری شبکه» نام برده بود. در این قطعی قرار بود، ارتباطات داخلی ایران کار کند.

"همه اینها در حالی رخ داد که دولت پیش‌تر بارها اعلام کرده بود در پی تشویق مردم به استفاده از شبکه ملی اطلاعات و بومی‌سازی تعامل مردم با یکدیگر است"همزمان تبلیغات گسترده‌ای برای استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی، سیستم عامل و موبایل ملی نیز انجام شد؛ ایده‌‌هایی که قرار بود با عملی شدن‌شان جای ارتباط اینترنتی را برای کاربران پر کند.

حق نشر عکس

Getty Images

در عمل اما با قطع اینترنت بخشی از این پروژه‌ها نتوانستند به اندازه‌ای که انتظار می‌رفت نیازهای کاربران را برآورده کنند. هرچند وزارت ارتباطات در اوایل قطع اینترنت می‌گفت همه سرویس‌های داخلی در بستر شبکه ملی اطلاعات فعال مانده‌اند، ‌گزارش‌های رسانه‌ها در ایران موضوع دیگری را نشان داد.

گزارش‌های رسانه‌ها در ایران و واکنش کاربران در فضای مجازی نشان می‌داد، آنها برای دسترسی به محتوای داخل شبکه نیز مشکلات جدی داشته‌اند؛ موتورهای جست‌وجوی داخلی و پیام‌رسان‌ها نتوانسته بودند، ارتباطات پایداری را ایجاد کنند و نتیجه جست‌وجو را آن‌طور که انتظار می‌رود، درست نبود.

امیر رشیدی،‌ کارشناس اینترنت درباره‌ این‌که چرا چنین طرحی نتوانست ادامه پیدا کند، به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: "تجربه دوره اول دولت روحانی درباره فضای آنلاین نشان داد که حکومت اگر فرصت کافی داشته باشد، هرکاری را می‌تواند انجام بدهد. در این دوره، دسترسی‌ها به اینترنت به‌شدت افزایش پیدا کرد، محدودیت سرعت اینترنت که در زمان احمدی‌نژاد وضع شده بود، لغو شد و شرایط بهینه‌ای برای استفاده مردم از فضای آنلاین وضع شد.

در دولت دوم روحانی هم تلاش‌های زیادی شد که بستر جدیدی برای شبکه ملی اطلاعات فراهم شود. ساخت پیام‌رسان‌ها، گسترش سامانه‌های دولت الکترونیک، تولید برنامه‌ها و زیرساخت‌های داخلی و... همه در راستای این بود که مردم به ماندن در شبکه داخلی تشویق شوند و افراد بیشتری عضو این سیستم شوند. این شبکه هنوز به اندازه کافی قدرتمند نشده اما تجربه نشان داده اگر زمان کافی وجود داشته باشد،‌ این طرح‌ها می‌تواند به شیوه‌های دلخواه حاکمیت ادامه پیدا کند."

استارتاپ ها چه وضعی داشتند؟

استارتاپ‌ها که بسیاری از آنها کسب‌وکارهای مبتنی بر اینترنت هستند، با قطع شدن ارتباط‌شان با شبکه جهانی ضررهای جدی دیدند.

روزنامه همشهری در گزارشی که همزمان با قطعی اینترنت در ایران منتشر کرده بود،‌از قول صاحبان استارتاپ‌ها نوشته که،‌قطع شدن ارتباط‌شان با اینترنت ضررهای جدی برای آنها داشته تا جایی که، برخی از آنها تا ۸۰ درصد فروش‌شان را در چهار روز اول بعد از قطعی اینترنت از دست دادند و در برخی دیگر، تعداد مشتری‌ها تا ۹۰ درصد هم ریزش داشت.

مشکل بعضی از این کسب‌وکارها از آن‌جا ناشی می‌شد که بخش قابل توجهی از خدمات این شرکت‌ها عملا به ارتباط با اینترنت جهانی وابسته است. بازاریابی، نظرسنجی، فرستادن خبرنامه و...

"اما بررسی قطع اینترنت در شرایط واقعی نشان داد که این سامانه نمی‌تواند به اندازه‌ای که برایش تبلیغ شده بود، کارآمد باشد"از خدمات مهم استارتاپی بودند که با قطعی اینترنت دچار مشکل شدند.

حق نشر عکس

Getty Images

در روزهای قطع اینترنت، وزیر ارتباطات گفت، شرکت هایی که ساختارشان را روی شبکه داخلی پیاده کرده باشند، مشکلی ندارند. در عمل اما بخشی از این شرکت‌ها نیز دچار مشکل شدند.

در دوران قطع اینترنت، یکی از فعالان استارتاپی داخل ایران به بی‌بی‌سی فارسی گفته بود: "تعریف دقیقی از زیرساخت بین مسوولان وجود ندارد. این‌که درگاه‌های فروش یک استارتاپ‌ فعال باشد و امکان تبادل مالی در آن سیستم فراهم شود، به معنای فعال ماندن استارتاپ و فراهم بودن زیرساخت‌ها نیست. یک استارتاپ‌ها به جز فروش محصول، ‌به زیرساخت‌هایی مثل موتور جست‌وجو،‌ سیستم‌های مختلف برنامه‌ریزی و تحلیل آمار بازدیدکنندگان،‌سیستم‌های رتبه‌بندی سایت و...

نیاز دارد که بخش مهمی از آنها در ایران نیستند."

حالا و در پایان سال ۹۸ اما وضع استارتاپ‌ها چگونه است؟ لیلا، از مدیران بازاریابی یک استارتاپ مطرح در ایران می‌گوید: "واقعیت این است که قطعی اینترنت وضعیت خیلی از استارتاپ‌ها را بهم ریخت اما فقط این نبود. بعدتر رمز پویای بانکی بخشی از مشتریان را کم کرد، اختلال اینترنتی، بی حوصلگی مردم، گرانی ارز و مشکلات اقتصادی هم به مرور اضافه شدند و وضع را بدتر کردند. الان دشوار می‌توان گفت که، چقدر از وضعیت نابسامان فعلی محصول قطعی اینترنت در پاییز است. اما آنچه درباره‌اش مطمین هستیم، این‌که بازار استارتاپی ایران دیگر جای جذابی به نظر نمی‌رسد. به جز چند شرکت بزرگ،‌بقیه استارتاپ‌ها عملا وضع خوبی ندارند."

تغییر شرایط متخصص‌های فنی بعد از قطع اینترنت

نابسامانی وضعیت اینترنت در ایران، ‌از فیلترینگ تا کیفیت پایین آن و تحریم‌ها باعث می‌شود خیلی از نیروهای متخصص و فنی در حوزه آنلاین به فکر خروج از کشور بیفتند.

"قطعسراسری اینترنت در ایران؛ چه اتفاقی افتاد؟ارتباط اینترنتی ایران از شب شنبه ۲۵ آبان‌ماه با جهان قطع شد"این افراد معمولا در زمینه‌هایی مثل برنامه‌نویس، امنیت شبکه و... تخصص دارند و امکان دسترسی به شغل‌هایی با امکانات مناسب برایشان فراهم است. البته سورنا ستاری، معاون علمی ریاست‌جمهوری گفته، رفتن دانشجویان نخبه از کشور فرار مغزها نیست. رفتن آنها اجتناب ناپذیر است و باید با سیستم‌هایی مثل استارتاپ‌ها آنها را به کشور برگردانیم.

علی، کارشناس امنیت شبکه به گفته خودش،‌به خاطر فیلترینگ و تحریم از ایران خارج شده تا دنبال زندگی بهتری باشد می‌گوید: "وضع من در ایران خوب بود.

کار مناسبی هم داشتم اما به خاطر متزلزل بودن وضعیت اینترنت نمی‌توانستم روی کارم تمرکز کنم، ‌کتاب بخوانم و با دنیا ارتباط بگیرم. به همین دلیل ترجیح دادم از ایران بیرون بروم اما زندگی بهتری را تجربه کنم."

او پیش از قطعی گسترده اینترنت از ایران مهاجرت کرده اما می‌گوید: "یکی از کارهای من رصد میزان قطع و وصل بودن مشتری‌هایمان در کشور بود. در خیلی از مواقع، بدون اینکه اعلام رسمی وجود داشته باشد، اینترنت مدام قطع و وصل می‌شد. در بسیاری مواقع هم این اخبار به بیرون از شرکت درز نمی‌کرد چون برای کسب‌وکارها گران تمام می‌شد." همه اینها در نهایت باعث شده بود تا علی به جای تمرکز روی کار اصلی‌اش یعنی امنیت شبکه، دنبال وصل کردن قطعی اینترنت باشد.

حق نشر عکس

Getty Images

از مدتها قبل از اینکه اینترنت ایران با قطع بی‌سابقه مواجه شود،‌ ایده «اینترنت سه» یا «اینترنت ملی» توسط دولت محمود احمدی‌نژاد مطرح شده و بعدتر در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی پی‌گرفته شد. این ایده که بعدتر شبکه ملی اطلاعات نامیده شد، ‌بر بومی‌سازی تمام ساختارهای ارتباط آنلاین ایران تکیه داشت.

"این توقف که تا ۳ آذر ادامه داشت، با دستور شورای امنیت کشور خطاب به اپراتورهای اینترنتی در کشور عملی شده بود"هرچند در قطعی‌های آذر ۹۸ این ایده نتوانست موفقیت جدی داشته باشد

نیما فاطمی،‌ کارشناس مستقل اینترنت دراین‌باره می‌گوید: "به نظر نمی‌رسد دولت در بلندمدت به فکر قطع دسترسی به اینترنت باشد چون پیامدهای مختلفی برایش خواهد داشت. هدف اصلی، زیر نظر گرفتن رفتار شهروندان و کنترل آنهاست. بخشی از این هدف با ارایه وی‌پی‌ان دولتی به آنها قابل انجام است. طرحی که در آن بخش خاصی از شهروندان می‌توانند بنا به شغل و موقعیت اجتماعی‌شان به بخش‌های خاصی از اینترنت دسترسی داشته باشند. اگر این طرح‌ها به نتیجه برسد، نیازی به بستن دسترسی به اینترنت نیست."

امیر رشیدی،‌ کارشناس اینترنت درباره سناریوی احتمالی دولت برای اینترنت آینده می‌گوید: «گسترش خدمات دولتی و بومی‌سازی برنامه‌هایی که مردم به طور روزمره با آن درگیرهستند، یکی از جدی‌ترین برنامه‌های دولت است که بتواند با کمک آن، شهروندانش را کنترل کند.

تحریم‌های آمریکا که دسترسی به سرویس‌های آزاد را برای شهروندان ایران دشوار می‌کند، به طرح دولت برای کنترل شهروندانش کمک بسیاری خواهد کرد. تجربه فیلترینگ تلگرام نشان داد، دولت می‌تواند سرویس‌های خارجی را نیز باز نگه دارد و به صورت ناشناس فیلترشکن تحت نظارت خودش را در بازار عرضه کند. اگر چنین ایده‌هایی به واقعیت برسند، عملا نیازی به بستن اینترنت نخواهد بود.»

اینترنت در ایران، از همان سالهای اول با اتفاق‌های غیرقابل پیش‌بینی بسیاری روبرو شده است. اما هیچ کدام به اندازه قطعی بی سابقه اینترنت در سال ۱۳۹۸ دسترسی به جهان خارج را برای مردم ایران تهدید نکرده بود. در این سال حکومت ایران نشان داد که برای رسیدن به اهداف امنیتی خود از خاموش کردن چراغ اینترنت برای شهروندانش ترسی ندارد.

• اقتصاد در ۱۳۹۸؛ سالی که با کرونا به بن‌بست رسید

.