امیرناصر کاتوزیان؛ از تاثیرگذاری بر قانون اساسی ایران تا مخالفت با اعدام کودکان

امیرناصر کاتوزیان متولد سال ۱۳۰۶ در تهران بود

امیرناصر کاتوزیان که صبح سه شنبه، یازدهم شهریور ماه ۱۳۹۳ در تهران درگذشت حقوقدانی چیره دست با آثاری ماندگار بود.

او یکی از پرکارترین حقوقدانان تاریخ معاصرایران بود؛ در اواخر دهه ۱۳۵۰ تمام دانسته‌های حقوقی خود را به کار گرفت تا بر مهم ترین متن حقوقی نظام تازه تاسیس جمهوری اسلامی ایران تاثیر بگذارد.

کاتوزیان که دوره فعالیت خلاق اش پنجاه سال را در بر می گیرد، در نیمه دوم دهه پنجاه هجری شمسی و در میانه راه، در کنار سه حقوقدان دیگر به نگارش متن پیش نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران همت گماشت.

حضور روحانیون در تحولات منجر به انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و پذیرش رهبری آیت الله خمینی، جایگاه دین و به خصوص مذهب تشیع در ایران را تغییر داده بود. از همین رو حقوقدانان نویسنده پیش نویس قانون اساسی جدید باید به این نکته یعنی حضور و خواسته روحانیون توجه می کردند. اما با حضور حقوقدانی همچون کاتوزیان، آنان بر یک مسأله توافق کردند که در ماده نخست طرح، ذکر شد: «جمهوری اسلامی نظامی است بر مبنای دموکراسی، یعنی مشروعیت آن از رأی مردم است.»

• شیوه تجربی تحقیق در حقوق
• قانون مدنی در نظم حقوق کنونی
• توجیه و نقد رویه قضایی
• گامی بسوی عدالت
• مقدمه علم حقوق فلسفه حقوق
• درس‌هایی از عقود معین
• نظریه عمومی تعهدات کلیات حقوق
• قواعد عمومی قراردادها
• اثبات و دلیل اثبات
• ارث حقوق مدنی خانواده
• گویا تر از گفتارها
• الزامات قراردادی
• قواعد عمومی مسئولیت مدنی
• اموال و مالکیت
• وقایع حقوقی
• مسئولیت عیب ناشی از تولید کالا
• اعتبار امر قضاوت شده
• الزام‌های خارج از قرارداد

حقوقدانان نویسنده طرح اولیه پیش نویس با توجه به حضور و نقش روحانیون و در صدر آنها، آیت الله خمینی در انقلاب، به این فکر افتادند تا نهادی را به وجود بیاورند که دغدغه های روحانیون حاضر در انقلاب را بر طرف کند.

بر این اساس شورایی مرکب از ۶ عضو روحانی و ۶ عضو حقوقدان (که ۶ عضو روحانی را پنج مرجع تقلید و ۶ حقوقدان را مجلس شورای ملی انتخاب می کرد) در طرح اولیه گنجانده شد. وظیفه این شورا که نام اش "شورای نگهبان" گذاشته شد، نظارت بر اجرای قانون اساسی و بررسی قوانین تصویب شده بود تا مخالف قانون اساسی و اصول مهم اسلامی نباشد.

این نهاد که از قانون اساسی فرانسه اقتباس شده بود، در صورت شکایت رییس جمهور یا یکی از مراجع تقلید در خصوص قانون تصویب شده در مجلس، به آن رسیدگی می کرد. در این مقطع تنها موضوعی که به عنوان خصیصه انقلاب ایران بر قوانین کشورهای دموکراتیک اضافه شد، تشکیل شورای نگهبان بود.

اما با پیروزی انقلاب و برتری یافتن روحانیون و به خصوص آیت الله خمینی به عنوان رهبری که مشروعیت اش از نوع کاریزمایی بود، روند تدوین قانون اساسی به گونه ای دیگر پیش رفت.

"از همین رو حقوقدانان نویسنده پیش نویس قانون اساسی جدید باید به این نکته یعنی حضور و خواسته روحانیون توجه می کردند"از همین رو تغییراتی در طرح اولیه پیش نویس قانون اساسی جدید رخ داد. از جمله موضوع هایی که در این زمان به قانون اساسی اضافه شد، اصل پنجم بود.

با تصویب این اصل مبنی بر قرار گرفتن «ولایت امر و امامت امت در جمهوری اسلامی ایران در زمان غیبت امام دوازدهم شیعیان» موضوع منشا مشروعیت در ایران وارد مرحله جدیدی شد و طرح نظریه ولایت فقیه در قانون اساسی ایران، محل مناقشه روشنفکران مسلمان و سکولار با روحانیون حاضر در عرصه سیاسی و حامیان آنان شد.

در پی این حوادث بود که کاتوزیان از کارهای عملی دوباره به حوزه تدریس و تحقیق بازگشت اما این تلاش نیز با تصمیمی که به "انقلاب فرهنگی" مشهور شد، ناکام ماند. پس کاتوزیان همچون برخی دیگر از اساتید دانشگاه برای یازده سال خانه نشین و از تدریس محروم شد؛ استادی که براساس آثار به جا مانده از او یکی از تأثیرگذارترین و متنفذترین حقوقدانان تاریخ معاصر ایران است.

با این حال او در یک دهه فاصله میان محرومیت از تدریس تا حضور دوباره در کلاس درس، چندین مقاله و رساله نوشت. هرچند غم دوری از کلاس درس در آن دهه در کلام و زندگی‌نامه اش با عنوان "از کجا آمده‌ام آمدنم بهر چه بود" هویدا است اما بعد از سال ها و در سال های مشهور به دوره اصلاحات در سخنرانی عمومی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ترجیح داد تا فقط از حقوق و نگرانی هایش در خصوص این رشته علمی بگوید.

همانگونه که در سال ۱۳۸۳ و پس از دریافت نشان درجه یک دانش از سوی محمد خاتمی، رییس جمهور وقت در مراسم بزرگداشت شخصیت علمی اش در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران -در برابر سؤالی در خصوص سال های دوری اش از کلاس درس- فقط از اینکه علم حقوق در جامعه مورد بی مهری قرار گرفته است، انتقاد کرد.

بیش از ۴۵ اثر منتشر شده از کاتوزیان خود نشان دهنده میزان اثرگذاری این حقوقدان است. در سال های پایانی عمر یعنی اردیبهشت ۱۳۸۸ با امضای بیانیه ای مخالفت خود را با تعیین مجازات مرگ برای کودکان اعلام کرد.

بیانیه ای که بر اساس آموزه های دینی بر اعطای فرصت بازسازی شخصیت کودکانی که زیر ۱۸ سال دچار ناهنجاری های اجتماعی می شوند، تأکید داشت.

او کمتر بیانیه جمعی امضا می کرد اما به هنگام مراجعه حضوری برای دریافت موافقتش با امضای بیانیه -با یادآوری این روش و ملاحظه اش- کمی وقت خواست تا فکر کند. البته همان ابتدا اعلام کرد که امضاکنندگان باید محدود و شناخته شده باشند. نکته ای که در نهایت پذیرفته شد.

با اعلام موافقت کاتوزیان، بیانیه "مخالفت با مجازات مرگ برای کودکان" با امضای شماری از کارشناسان فقه و حقوق از جمله شیرین عبادی منتشر شد.

بیانیه کوتاه و واضح بود: «هنگامی که قرآن کریم حتی نسبت به کسی که مرتکب قتل عمد شده ما را به عفو و بخشش دعوت می کند، بی تردید اسلام با اعطای موهبت حیات به افراد زیر ۱۸ سال که هنوز زندگی و خوبی ها و بدی های آن را درک نکرده اند، موافق است... ما اکیدا خواستار متوقف ساختن صدور حکم اعدام و اجرای آن در مورد افرادی که زیر ۱۸ سال مرتکب بزه می شوند و اصلاح قوانین موجود در این جهت هستیم».

امیرناصر کاتوزیان بر همه حوزه های علم حقوق پرتو افکند و تلاش داشت برای مهم ترین و اضطراری ترین مسائل حقوقی روز جامعه راه حلی بیابد. برخی ستایندگانش اهمیت و تاثیر او را چنان می دانند که امیرناصر کاتوزیان را پدر علم حقوق ایران می نامند.