احترام به‌ماه خدا در مجله‌ها و روزنامه‌های پیش از انقلاب

 مناسبت‌ها و آیین‌های مذهبی و ملی انگیزه‌ای بود تا نشریات به اخبار و مقالات خاص توجه کنند. از آن جمله در ‌ماه رمضان، بحث‌ها و بررسی‌های دینی ‌ـ علمی جذابیت قابل توجه داشت؛ مثلاً مجله‌های مذهبی نظیر ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام، ماهنامه مسجد اعظم، هفته‌نامه ندای حق یا نشریات ادبی، فرهنگی و تاریخی همچون ارمغان، وحید، گوهر مقالاتی به سبک و سیاق خود به مناسبت ماه رمضان منتشر می‌کردند.
ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام نخستین نشریه حوزه علمیه قم است که از سال ۱۳۳۷تاکنون پیوسته انتشار می‌یابد؛ امتیازی که کمتر نشریه‌ای در کشور ما به علل مختلف از آن برخوردار بوده است.
 این نشریه همچنان و کم‌وبیش بر همان خط‌مشی منتشر می‌شود و هنوز هم خوانندگان و خواهندگان خود را دارد.
در دهه ۴۰و ۵۰ این نشریه در میان طیف مردمان متدین و مذهبی شاید از هر نشریه دیگری محبوب‌تر بود و مشترکان بسیار داشت. تأثیر ادبیات و فرهنگ مذهبی مندرج در مکتب اسلام در دهه‌های پیش از انقلاب موضوع قابل‌توجهی است و بررسی آن لازم به‌نظر می‌رسد.
اعضای هیأت تحریریه و نویسندگان آن جزو شخصیت‌های برجسته دینی معاصر بوده‌اند؛ از جمله ناصر مکارم‌شیرازی، جعفر سبحانی، سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی، مرتضی مطهری، موسی صدر و حسین نوری‌همدانی.
اعضای ماهنامه کوشش می‌کردند در کنار طرح اندیشه‌ها و مضامین نو، سطح مطالعات دینی را افزایش دهند. در ایام‌ماه رمضان نیز مقالات متعددی به قلم استادان و طلبه‌ها و دیگر نویسندگان درباره مباحث مذهبی اجتماعی مرتبط با روزه  منتشر می‌شد.
 البته روشن است که بسیاری از مطالب هم حول سخنان و شخصیت امیرالمؤمنین(ع) و شب‌های قدر بود. یکی از مقالات با عنوان «پرهیز از گناه بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان» در بهمن ۴۱از گفتارهای فلسفی واعظ در مسجد سیدعزیزالله بازار تهران برداشت شده بود و در جست‌وجوی بیان بهترین عمل در ‌ماه رمضان بود.

" مناسبت‌ها و آیین‌های مذهبی و ملی انگیزه‌ای بود تا نشریات به اخبار و مقالات خاص توجه کنند"به‌گفته فلسفی، برخی گمان می‌کنند بهترین عمل در این‌ماه قرائت قرآن، افطاری دادن، صله‌رحم، عبادت و خواندن دعاهای وارده است، ولی «روز جمعه‌ای که مصادف با آخر شعبان بود، نبی اکرم(ص) بر منبر خطبه می‌خواند و وظایف مردم را در ‌ماه رمضان بیان می‌فرمود. علی(ع) به پاخاست و گفت: یا رسول‌الله! در ماه رمضان چه عملی بهتر از تمام اعمال است؟ پیغمبر فرمود: الورع عن محارم‌الله؛ بهترین عمل اجتناب از گناهان است.» نویسنده توجه به کارهای نیک و پسندیده را ستوده، ولی به کفه منفی نیز توجه کرده بود. به‌نظر فلسفی، تعالیم دینی به مثابه برنامه‌ها و توصیه‌های پزشکی است؛ همان قدر که در علاج بیماری، دارو اهمیت دارد، پرهیز از خوراکی‌های خاص و رعایت برنامه غذایی هم سوی دیگر ماجراست؛ اگر شق دوم رعایت نشود، تجویزات و داروها هم بی‌اثر خواهد شد.

سخنرانی‌های سمپوزیوم روزه
بخشی از مطالب نشریات در ‌ماه رمضان خاص مباحث پزشکی بود. مثلاً در سال‌های ۴۶و ۴۷، دکتر ابوتراب نفیسی، رئیس دانشکده پزشکی و داروسازی دانشگاه اصفهان در چند مقاله به بررسی روزه از نظر طبی و فرایند تأثیرات روزه بر بدن پرداخت. این مقالات خلاصه‌ای از سخنرانی‌های «سمپوزیوم روزه» بود که در دی‌ماه ۴۵در دانشکده پزشکی اصفهان برگزار شد.

دکتر نفیسی در آن مقالات به بررسی تعداد وعده‌های غذایی در ایام رمضان، تأثیر و نحوه سوخت‌وساز آن در بدن، فرض بیماری و مسئله شرعی روزه، فواید روزه‌داری از نظر طبی و نظیر آن پرداخته و ازجمله نوشته است: «تجربیات جدید نشان داده که روزه اثرات دفع سموم و قلیائیات را داشته و نیروی استحفاظی بدن را افزایش می‌دهد و یکی از بهترین محرکات جوان کردن نسوج بدن به شمار می‌آید؛ علاوه بر این، چند سالی است که روزه را به‌عنوان درمان بعضی بیماری‌ها به‌کار می‌برند که به نام «روزه درمانی» خوانده می‌شود و آن عبارت از روزه‌داری متوالی و آشامیدن مقدار اندکی آب یا آبمیوه برای مدت۳ تا ۷ روز یا بیشتر که تا ۳۰روز نیز به‌خوبی قابل تحمل است». ماه رمضان برای مسلمانان ‌گاه جلوه‌های سیاسی نیز داشت؛ چنانکه سیدهادی خسروشاهی در رمضان ۱۳۵۲در مقاله «در جهان اسلام چه می‌گذرد؟ گرامی باد جهاد رمضان» به درگیری‌های اعراب با اسرائیل در سال ۱۹۶۷میلادی اشاره کرده و فریاد «الله‌اکبر» را جایگزین اشعار مبتنی بر قومیت‌گرایی می‌شمارد؛ تا جایی که به نوشته او «رادیوهای کشورهای درگیر به جای آنکه سربازان میدان معرکه را سربازان ناسیونالیسم عربی یا فرزند پیشوا بنامند، فقط سربازان خدا خطاب کرده‌اند.»

هفته‌نامه ندای حق
یکی دیگر از نشریات مذهبی تهران هفته‌نامه «ندای حق» به کوشش سیدحسن عدنانی منتشر می‌شد که در مجامع اسلامی همچون «اتحادیه مسلمین‌» و «‌جامعه تعلیمات اسلامی» نیز فعال بود. انتشار این هفته‌نامه از سال ۱۳۲۸تا ۱۳۵۳به درازا کشید. در آن سال‌ها درباره اثر روزه بر سلامت و ارتباط روزه با زخم معده، مطالبی گفته و نوشته می‌شد. برای پاسخ به این پرسش‌ها، ندای حق در چندین شماره به این مسائل پرداخت.

"ماهنامه درس‌هایی از مکتب اسلام نخستین نشریه حوزه علمیه قم است که از سال ۱۳۳۷تاکنون پیوسته انتشار می‌یابد؛ امتیازی که کمتر نشریه‌ای در کشور ما به علل مختلف از آن برخوردار بوده است"همان موقع نیز نشریه کتابخانه مسجد اعظم قم، مسئله را از دیدگاه دانش پزشکی بررسی کرد. مطالب این نشریه را شخصیت‌هایی همچون ابوالقاسم دانش‌آشتیانی، لطف‌الله‌صافی‌گلپایگانی و حسین شب‌زنده‌دار می‌نوشتند. شبهه از آنجا شکل گرفت که در کنگره جهانی بیماری‌های معده در توکیو، نمایندگان کشورهای مصر و ترکیه روزه ‌ماه رمضان را عامل تشدیدکننده زخم معده دانستند. این موضع در باب روزه‌داری از کشوری اسلامی مانند مصر عجیب بود؛ به‌خصوص که آن وقت‌ها در ایران شماری از نویسندگان و فعالان مذهبی تحت‌تأثیر «اسلام مصری» بوده و در فعالیت‌های خود، از تألیف تا ترجمه به مصر چشم دوخته بودند. حتی شنیده شده بود که رئیس‌جمهور وقت تونس، حبیب بورقیبه هم علیه ‌ماه رمضان و روزه اقداماتی کرده است.

با این همه، وقتی به‌عنوان نماینده ایران در اجلاس یونسکو در پاریس تصمیم گرفتیم درباره کتاب آیات شیطانی و نویسنده آن موضع‌گیری کنیم، موضوع را با ریاست‌جمهوری وقت مرحوم آقای هاشمی‌رفسنجانی در میان نهادیم و ایشان پیگیری این مطلب را به همراهی کشورهای اسلامی موکول کردند. جالب است که فقط ۲کشور با ما همراهی کردند، مصر و عربستان که اتفاقاً با یکی اصلاً رابطه نداشتیم و روابط با دیگری هم چندان حسنه نبود! باری، برگزاری آن کنفرانس و موضع‌گیری نامناسب مصر و ترکیه گروهی از متدینان را به فعالیت انداخت. ازجمله جراید مذهبی کوشیدند با همکاری گروهی از پزشکان به این اظهارات پاسخ دهند. برای این اقدام پزشکانی چون دکتر ابوالقاسم مغازه‌ای، دکتر شیرین‌رو، دکتر عباس نیک‌نژاد و دکتر مهدی آذر نوشته‌هایی ارائه کردند. دکتر مهدی آذر، فرزند میرزاعلی آقا مجتهد تبریزی، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران و وزیر فرهنگ دولت دکتر محمد مصدق، قدری تحصیلات حوزوی هم داشت و می‌دانیم که از شاگردان مبرّز ادیب نیشابوری و مردی فاضل و ادیب شناخته می‌شد و خاطرات او از آن ایام گرچه اندک است، اما بسیار خواندنی است؛ به‌ویژه آنجا که از آشنایی نخست استاد بدیع‌الزمان فروزانفر با محفل درس ادیب در مشهد سخن به میان آورده است.

" این نشریه همچنان و کم‌وبیش بر همان خط‌مشی منتشر می‌شود و هنوز هم خوانندگان و خواهندگان خود را دارد"جالب است که دکتر آذر گفته بود زبان عربی را فرا گرفته است تا بتواند از آثار طبی شیخ‌الرئیس ابن‌سینا استفاده کند. باری، دکتر آذر در پاسخ به درخواست سردبیر نشریه مسجد اعظم نوشت: «سرپرست محترم کتابخانه مسجد اعظم؛ پس از سلام نامه مورخ ۱۵/۸/۱۳۴۵که در سؤال از نظر من در باب ارتباط روزه با زخم معده مرقوم فرموده بودید، زیارت شد. از اینکه در نامه قید شده است که «جوابی که داده می‌شود درصورت اقتضا در نشریه علمی و دینی کتابخانه مسجد اعظم درج خواهد شد» این توهم پیش می‌آید که اگر جواب کاملاً به کام و بر وفق رضا نباشد، ممکن است درج نشود و با چنین توهمی ناچار در نوشتن جواب و اظهارنظر تهاون و تعلل پیدا می‌شود، ولی من بعد از تفکر کافی بهتر دانستم که به وظیفه علمی و دینی‌ام عمل کنم و در جواب نامه جنابعالی آنچه را که در باب روزه و تأثیر یا عدم‌تأثیر آن در زخم معده یا اثنی‌عشر مورد اعتقادم است بدون ملاحظه بنویسم و خدمت جنابعالی بفرستم ان‌شاءالله که موجب ملال نخواهد شد و بلکه پسندیده خواهد بود و جنابعالی به‌درج آن در نشریه نامبرده اقدام خواهید فرمود.» او در نهایت نوشت که ارتباطی بین زخم معده و روزه نیست، ولی برای کسانی که به این بیماری مبتلا هستند، به مصداق آیه: «فمن کان منکم مریضا او علی سفر فعده من ایام اخر و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین» «روزه گرفتن جایز نیست.»

مجله وحید؛ مباحث تاریخی و خاطرات رجال سیاسی و فرهنگی
در مجله «وحید»، یکی از نشریات معتبر ادبی و تاریخی که به همت دکتر سیف‌الله‌وحیدنیا، برادرزاده حسن وحیددستگردی، مدیر مجله ادبی ارمغان به‌مدت ۱۸سال منتشر می‌شد، شخصیت‌های معروفی نظیر جلال‌الدین همایی، ذبیح‌الله‌صفا، علی‌اصغر حکمت، دکتر صدیق اعلم، امیری فیروزکوهی، عبدالرحمن فرامرزی، محمدعلی جمالزاده، مرتضی مدرسی‌چهاردهی و حبیب‌الله نوبخت مقاله می‌نوشتند. حتی در این مجله هم که بیشتر خاص مباحث تاریخی و خاطرات رجال سیاسی و فرهنگی بود، ۲مقاله مهم درباره روزه انتشار یافت؛ در سال ۵۱با عنوان «طبق تحقیقات دانشمندان اروپایی و آمریکایی روزه بهترین وسیله حفظ سلامت به شمار می‌رود» نوشته هادی خراسانی و دیگری «فقه فلسفه صوم (روزه)» در سال‌ ۵۷نوشته دکتر سیداحمد فاطمی احمدی‌آبادی. در مقاله نخست مطلبی به نقل از مجله کنسلاسیون پاریس به قلم آلن مورل آمده است که بنابر آن، آداب روزه‌داری در اسلام به تأیید دانشمندان پزشکی غرب نیز رسیده است و آنها از فواید روزه‌داری آگاه شده‌اند.

در مقاله دوم نیز، کوشش نویسنده مصروف بررسی ادله وجوب روزه بر پایه آیات و احادیث شده و او در این یادداشت به تاریخ روزه در میان اقوام و مذاهب دیگر نیز پرداخته است.

مجله ۳۰ساله یغما
مجله «یغما» به سردبیری حبیب یغمایی را اهل فرهنگ و ادب به‌عنوان یکی دیگر از نشریات ممتاز تحقیقی و ادبی و تاریخی می‌شناسند که به‌مدت ۳۰سال تا پایان ۱۳۵۷منتشر می‌شد و طیف وسیعی از محققان و نویسندگان و شاعران برجسته مقالات و اشعار خود را برای انتشار به آن نشریه می‌سپردند؛ همچون علامه میرزا محمد خان قزوینی، علی‌اکبر دهخدا، ملک‌الشعرای بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، مجتبی مینوی، محمد معین و عبدالحسین زرین‌کوب. در یغما هم مقاله‌ای درباره روزه منتشر شده است به قلم مرحوم احمد راد که در مدرسه عالی سپهسالار آن وقت و شهید مطهری کنونی سمتی داشت و «اصحاب‌چهارشنبه»، متشکل از جمعی از بزرگان اهل فرهنگ مانند محیط طباطبایی، سیدجلال تهرانی، سیدجعفر شهیدی، احمد آرام، حبیب یغمایی و مرتضی مطهری روزهای چهارشنبه ظهر در دفتر او گرد می‌آمدند و در باب مسائل گوناگون سخن می‌گفتند و گفت‌وگو می‌کردند. احمد راد خود از فرهنگیان باسواد و متدین و متقی بود و جایگاهی خاص در میان اهل قلم و پژوهش داشت. احمد راد در آن مقاله به جایگاه روزه در شرع اسلام و تأثیر آن بر سلامتی بدن پرداخته و در بخشی از نوشته خود درباره روش صحیح روزه‌داری به روایتی از امیرالمؤمنین(ع) استناد کرده است: «چه بسیار روزه‌داری که بهره‌ای نیست او را از روزه به غیرتشنگی و گرسنگی و چه بسیار عبادت‌کننده‌ای که نیست او را بهره‌ای از عبادت به غیرتعب، ‌ای خوشا خواب زیرکان که بهتر از بیداری و عادت احمقان است؛ زیرا که خواب مقربان چون به نیت صحیح و قلب طاهر واقع می‌شود، ازجمله عبادات ایشان است، بلکه ارواح ایشان در عالم قدس با ارواح انبیا و اوصیا و خلص مؤمنان محشور می‌گردند و بر اسرار غیب به‌رؤیای صادقه مطلع می‌شوند و راهی از راه‌های قرب ایشان و افطار خردمندان چون از روی دانایی است و به وجهی که حق تعالی خواسته افطار می‌نمایند بهتر است از روزه احمقان که روزه را اسباب خودفروشی کرده‌اند و به ریا و عجب ممزوج می‌گردانند و به شرط صوم عمل نمی‌کنند.»

بحث درباره رؤیت هلال
گذشته از این مطالب، اصل رؤیت هلال نیز ‌گاه در برخی مقالات به بحث گذاشته می‌شد؛ مثلاً ماهنامه تحقیقی «گوهر» به سردبیری دکتر نصرت‌الله‌کاسمی که دانشمندان شناخته‌ای همچون محمد محیط طباطبایی، حبیب‌الله ‌آموزگار، مرتضی مدرسی چهاردهی و باستانی پاریزی با آن همکاری می‌کردند، همزمان با ‌ماه رمضان مقاله‌ای از دکتر عباس ریاضی‌کرمانی با عنوان «هلال» منتشر کرد. دکتر ریاضی از دانش‌آموختگان دارالمعلمان عالی و استاد برجسته دانشسرای عالی و دانشگاه تهران بود و ساعات شرعی و مناسبت‌های تقویمی مثل نوروز با استخراج او تعیین می‌شد.

"در دهه ۴۰و ۵۰ این نشریه در میان طیف مردمان متدین و مذهبی شاید از هر نشریه دیگری محبوب‌تر بود و مشترکان بسیار داشت"او در این مقاله از دریچه علم و شرع، رؤیت هلال را توضیح داده است، اما نکته آموزنده در مقاله او اینجاست که با کمال انصاف و هوشمندی، حوزه تحقیقات علمی را از استنباط‌های شرعی در این زمینه از هم تفکیک کرده و پس از توضیحات علمی، در پایان بحث نوشته است: «تشخیص رؤیت هلال یا عدم‌رؤیت آن به‌اصطلاح معروف مربوط به مسجد است. منجمان محاسبات را با قوانین علمی طبق رصد و تجربه می‌نویسند، ولی این حاکم شرع است که برای شروع‌ماه رمضان و ‌ماه ذی‌حجه به رؤیت هلال حکم می‌دهد و حکم او قابل اجراست. البته حاکم شرع هیچ‌گاه به‌گفته تقویم‌نویس و منجم به رؤیت یا عدم‌رؤیت هلال حکم نداده و نخواهد داد... . ضمناً تذکار می‌دهد که اوقات نماز و روزه را هم که منجمان و تقویم‌نویسان محاسبه و می‌نویسند مادامی صحیح است که از طرف مسجد تأیید شود و در غیراین صورت از نظر مذهب و شرع مقدس هیچ‌گونه ارزشی ندارد و بر هر فرد مسلمان لازم و واجب است در این مورد به حرف کسی گوش ندهد، بلکه از پیش‌نماز و امام جماعت مسجد یا حاکم شرع کسب تکلیف کند.»
گذشته از موضوع روزه و روزه‌داری، از میانه این ماه، مطبوعات ایام باقی مانده را به‌خصوص به درج مطالبی درباره مولای متقیان علی امیرمؤمنان(ع) و سخنان آن حضرت اختصاص می‌دادند.

ازجمله مطالبی که در این ایام در مطبوعات و نشریات هواخواه بسیار داشت، درج حکمت‌ها و سخنان مشهور مولا علی(ع) بود؛ به‌ویژه با ترجمه روان و کم‌وبیش آزاد زنده‌یاد جواد فاضل، به نقل از کتاب سخنان علی از انتشارات علی‌اکبر علمی که در میان طبقات مختلف محبوبیت داشت و مکرر به چاپ رسیده بود و در غالب کتابخانه‌های شخصی طبقات اهل مطالعه نسخه‌ای از آن دیده می‌شد. ترجمه زیبا و روان جواد فاضل بی‌تردید در رواج بیشتر این کتاب که در واقع ترجمه‌ای تقریباً آزاد از نهج‌البلاغه بود، تأثیر تمام داشت؛ به‌خصوص که اهل مطالعه در دهه‌های ۲۰و ۳۰با نوشته‌ها و ترجمه‌های شیوای جواد فاضل آشنایی حاصل کرده بودند. البته رواج نهج‌البلاغه قبل از آن مرهون ترجمه و شرح دقیق مرحوم سیدعلی نقی فیض‌الاسلام بود که با خط نسخ و نستعلیق مرحوم طاهر خوشنویس‌تبریزی بارها و بارها منتشر شده بود، ولی آن ترجمه و شرح بیشتر به‌کار مطالعه‌کنندگان حرفه‌ای می‌آمد؛ زیرا مترجم دانشمند لابه‌لای ترجمه انواع توضیحات لغوی و کلامی و تاریخی را گنجانده بود و این ویژگی احتمالاً خواننده عادی را ملول و خسته می‌کرد. در اینجا باید از ترجمه منظوم سخنان و حکمت‌های امام علی(ع) اثر طبع‌ روان شادروان ابوالقاسم حالت هم یاد کرد که هم در ادب فارسی و عربی دستی نیرومند داشت و هم انگلیسی را به‌خوبی می‌دانست. بسیاری از مردم، شماری از آن حکمت‌ها را با ترجمه منظوم ابوالقاسم حالت به‌صورت تابلوهای چاپی و خطی، گاهی با تصویری منسوب به حضرت در منازل و مغازه‌ها و دیگر مکان‌های عمومی آویخته بودند و شاید بنابر همین سابقه، بسیاری از روزنامه‌ها ترجیح می‌دادند هر روز در کنار جدول ساعات شرعی و دعای مخصوص ایام‌ماه مبارک، حکمتی از مولا علی(ع) را با ترجمه منظوم آن منتشر کنند.
باری، «رمضانیات» در تاریخ مطبوعات ایران بحثی جالب و قابل بررسی است و اگر سابقه مطلب تا عهد ناصری پیگیری شود، انواع موضوعات اجتماعی و اقتصادی مربوط به این‌ماه از آن به‌دست می‌آید و بر بخش مهمی از تاریخ مطبوعات در ایران پرتو می‌افکند.

این نکته از این جهت هم سخت آموزنده است که در موضوع‌ ماه رمضان، میان مطبوعات دینی و مذهبی با مطبوعات دیگر چندان تفاوتی نبود و در همه آنها احترام به‌ماه خدا و عقیده مؤمنان و ترویج مبانی اخلاق و دین و روزه‌داری به‌وضوح دیده می‌شد.

* منتشر شده در روزنامه همشهری