"کندوج"؛ معماری بومی شمال در معرض فراموشی

به گزارش خبرنگار مهر در رشت، "کندوج" اتاقکی چوبی با ابعاد سه در چهارمتر مربع و ارتفاع دو متر که در استانهای شمالی کشور به عنوان انبار برنج کاربرد داشته است، این اتاقک های چوبی را روی پایه های بلند به ارتفاع یک تا یک و نیم  متر می ساختند تا موش ها به درون آن راه نیابند. این روزها دیگر روستاییان از کندوج برای ذخیره سازی برنج استفاده نمی کنند و کندوج ها نمونه ای از معماری بومی ایران هستند که بدون استفاده مانده اند و در معرض تخریب و نابودی قرار دارند. "کندوج ها" ارزش تاریخی دارند؟ با وجود اینکه "کندوج ها" ارزش تاریخی دارند، هیچ اقدامی برای نگهداری از این بناهای ارزشمند به عمل نیاورده و بسیاری از کندوج ها در طول سال های اخیر تخریب شده اند. "کَندوج" واژه‌ ای گیلکی که با نامهای دیگر محلی کوندوج، کوندیج، کوروج، کوتی و کوتامدر نقاط مختلف گیلان و غرب مازندران از آن نام برده می‌ شود و سازه ‌ایست که شالیکاران شمالی از آن برای نگهداری و انبار کردن ساقه ‌های شالی استفاده می ‌کردند. سکوی چهارگوش کندوج، مربعی شکل و به طول و عرض سه تا چهار و نیم متر به ارتفاع یک و نیم متر فقط از یکسو باریکه راهی برای ورود دارد، پهنای این سکو نسبتا زیاد است و از چهار گوشه آن، چهار ستون مخروطی به ارتفاع دوونیم  متر بالا می ‌رود.

"این روزها دیگر روستاییان از کندوج برای ذخیره سازی برنج استفاده نمی کنند و کندوج ها نمونه ای از معماری بومی ایران هستند که بدون استفاده مانده اند و در معرض تخریب و نابودی قرار دارند"بر روی این ستون‌ها که از گل خام و رسی است، چهار قطعه از تنه درخت که به صورت منشور بسیار قطور تراش داده شده، کار گذاشته می ‌شود و واشان ‌های قطور چهار سویه ساختمان بر روی این منشورها استوار شده، بر روی آنها چوب ‌های قطور میخ می ‌کنند تا خوشه ‌ها را بتوانند روی آنها انبار کنند. بام  کندوج ها به شکل منشور کله قندی است  بام این بنا هم که از گیاه مخصوصی به نام "لی" پوشیده شده به شکل منشور کله قندی است، بیشتر پوشش سقف کندوج را کلوش ساقه برنج، گالی نوعی گیاه مردابی و به ندرت لت پوش، تخته تبر تراش خورده و نیز امروزه سقف کندوج را از شیروانی حلب می ‌سازند، برای رفتن به بام فقط از نردبان استفاده می‌ شود، از کف کندوج نیز برای دانه کردن خوشه ‌ها بهره وری می‌ شود.  در بالای بام پوشالی و مخروطی شکل کندوج، گمج (نوعی ظرف لعابی از جنس خاک رس) را وارونه می ‌گذارند و بدین وسیله مانع ورود آب باران از انتهای سقف به داخل کندوج می ‌شوند. از مهمترین مزایایی کندوج بالاتر بودن آن از سطح زمین است که باعث می شود، آب باران یا طغیان رودخانه و رطوبت زمین به محصول برنج آسیبی وارد نسازد و باعث فاسد شدن برنج نگردد و از سوی دیگر از نفوذ حیوانات موذی به خصوص موش به داخل انبار برنج پیشگیری می کند. عدم نفوذ حیوانات موذی و رطوبت به داخل انبار برنج همچنین از ویژگی‌ های بارز معماری بومی در ساخت کندوج این است که بنای آن را به گونه ‌ای می‌ سازند تا کندوج ‌ها از پائین تا بالا و در میانه هواکشی برای جریان هوا تعبیه می ‌شود که سبب خشک کردن برنج می شود، بنا به تجربیات و شنیدارها اگر شلتوک برنج در کندوج بماند، پخت و طعم جالبی خواهد داشت.

 برای کشیدن برنج به کندوج از چوب دو شاخه شبیه دوخالنگ یا چنگک که به شکل عدد هفت است، استفاده می ‌شود که یک سرش وصل بر طناب است و سر دیگر را برنج دَرز فرو می ‌کنند و از زمین به بالای کندوج می ‌کشند.  یک کارشناس معماری مهمترین عنصر سازنده کندوج را چوب دانست و گفت: این سازه بومی دارای پی شکیلی بود به این صورت که ابتدا "ریت" و بعد ازآن "زی" از جنس توسکا را روی هم قرارمی دادند، قبل ازگذاشتن چوبها سنگی در زیر آنها می گذاشتند تا رطوبت وارد کندوج نشود. علی محمدی افزود: بعد از آن تخته کندوج را روی چوبها و چهار ستون از جنس درخت های بادوام منطقه مانند آزاد، پلت یا لی را در چهار گوشه تخته که به آن پای کندوج می گفتند، نصب می کردند، روی پاها که ستون کندوج بود تخته ای گرد به نام  "پَر" که بین پا و "لار" قرار می گرفت، می گذاشتند. کارکرد "پر" مانع ورود موش ها به خزانه برنج بود وی خاطرنشان کرد:  کارکرد "پر" این بود که مانع از ورود موش ها به خزانه برنج می شد. این کارشناس معماری گفت: "لار" چوبی بود که به طرز افقی روی پای کندوج قرار می گرفت و هر لار پوشاننده سطح دو ستون یا پای کندوج است، بعد از آن واشان ها را بصورت عمودی روی آنها قرار داده و روی آن را کاه گِل می ریختند و کف کندوج ساخته می شد.

" در بالای بام پوشالی و مخروطی شکل کندوج، گمج (نوعی ظرف لعابی از جنس خاک رس) را وارونه می ‌گذارند و بدین وسیله مانع ورود آب باران از انتهای سقف به داخل کندوج می ‌شوند"    وی در تعریف "واشان" عنوان کرد: تیرهای چهار تراشی که معمولا به گونه ای موازی زیر بام و روی لار با فواصل برابر چیده می شود و تخته یالمبه بر آن میخ می شود، واشان می گفتند.   محمدی اظهارداشت: برای ساختن تخته، شاخه های ضخیم درختان ( زگال ) را در کنار هم قرار می دادند و بوسیله ویریس آنها را به هم متصل می کردند، سپس شروع به ساخت مخزن کندوج می کردند و پس از تمام شدن دیواره های آن سر چوب ها و بعد آجار را قرار می دادند و توسط ویریس به یکدیگرمتصل می کردند این کار باعث استحکام بیشتر می شد و می توانست پوشش گالی سقف را تحمل کند.   به هر حال کندوج مکانی که در گذشته محصول برنج پس از برداشت در آنجا نگهداری می شد و از معماری منحصر بفردی برخوردار بود متاسفانه امروزه به ورطه فراموشی سپرده شده است