جنگ بر سر آب خاورمیانه و تبعات آن مهدی هاشمی

به اعتقاد برخی جنگ برسرآب درخاورمیانه در حدود چند دهه است که آغاز شده است. سلیمان دمیرل نخست وزیر وقت ترکیه درسال ۱۹۹۲ هنگام افتتاح سد آتاتورک اظهار داشته است "دجله و فرات آبهای ترکیه هستند و منابع آبی این رودها ملک ترکیه است همانطوری که ملکیت نفت در دست عراق و سوریه است. ما از عراق و سوریه نخواسته ایم تا نفت خود را با ما قسمت کنند وآنها نیز حق ندارند از ما بخواهند تا آبهای خود را با آنها قسمت کنیم. مسئله، مسئله حاکمیت ملی است. ترکیه سرزمین ماست و ما حق داریم هر آنچه بخواهیم در خاک خود انجام دهیم".

"سلیمان دمیرل نخست وزیر وقت ترکیه درسال ۱۹۹۲ هنگام افتتاح سد آتاتورک اظهار داشته است "دجله و فرات آبهای ترکیه هستند و منابع آبی این رودها ملک ترکیه است همانطوری که ملکیت نفت در دست عراق و سوریه است"در اقدامی مشابه و بر اساس ابلاغ رهبری ایران، در سیاست های کلی برنامه چهارم توسعه برای تحقق سند چشم اندازه بیست ساله نظام در بند ۴۰، بر اهمیت نقش امنیتی آب تاکید شده و مهار آبهای مرزی کشور و جلوگیری از خروج آنها به یک هدف تبدیل شده و در زمینه مصرف آب نیز اولویت به مصرف آبهای مرزی داده شده است.
جنگ برسر آب در خاورمیانه تا اندازه ای تحت تاثیر جنگ های نظامی منطقه قرار گرفته واز دیده عموم مخفی مانده است. آنچه که پرده از این جنگ بر می دارد تبعات و عواقبی هستند که دیگر بر هیچکس مخفی نمانده است. طوفان های شن خاورمیانه آنچنان وسیع وشدید و خطرناک هستند که به گفته محققان ایرانی از طوفان زرد شرق آسیا نیز خطرناکتر است (۱).

عراق سرزمین تالاب های سبز
عراق از نظر جغرافیایی به دوقسمت سبز وخشک تقسیم می شود. بخش غربی عراق که در مجاورت سوریه، اردن و پادشاهی عربی سعودی واقع است منطقه ای خشک و صحرایی است.

بخش شرقی و میانی عراق منطقه ای سرسبز است که مهمترین اهوار (تالاب ها) خاورمیانه را در بر می گیرد. تمامی رودخانه های جاری در عراق از ترکیه و ایران سرچشمه می گیرند. از لحاظ تاریخی نیز گفته می شود که منطقه حاصلخیز بین النهرین از مهمترین مراکز تمدن بشری بوده است.
رودخانه های دجله و فرات دو رودخانه پر آب عراق هستند که از شمال و شمال غرب وارد خاک عراق شده و پس طی مسافتی در جنوب این کشور به هم می رسند. رودخانه دجله در طول مسیر خود در خاک عراق از چندین رودخانه غرب ایران نیز تغذیه می شود.
پوشش گیاهی و سرسبزی بخش شرقی و تا حدی بخش جنوبی عراق وابسته به آب رودخانه های کوچک و بزرگی است که از ارتفاعات غربی ایران سرچشمه می گیرند.

"ما از عراق و سوریه نخواسته ایم تا نفت خود را با ما قسمت کنند وآنها نیز حق ندارند از ما بخواهند تا آبهای خود را با آنها قسمت کنیم"این رودها پس از طی مسافت هایی متوسط و طولانی یا از مرز گذشته و در خاک عراق به مسیر خود ادامه می دهند (رودخانه های متوالی) و یا در طول مرز دو کشور جریان دارند (رودخانه های محاذی) (۴).

رودخانه های مرزی ایران وعراق
زاب کوچک و زاب بزرگ در آذربایجان غربی، قزلجه سو در کردستان، کنگاگوش، الوند، قوره تو، زیمکان و سیروان در کرمانشاه، چنگوله، تلخاب، کنجان چم، دویریج و میمه در ایلام، کرخه و کارون در خوزستان.
سرچشمه این رودخانه ها همگی در ارتفاعات غربی، جنوب غربی وشمال غربی ایران است. این رودخانه ها همگی در حوزه های آبریز فرعی مرزی غرب، حوزه آبریز فرعی کرخه و حوزه آبریز کارون واقع در غرب ایران هستند (۴).
این رودها از شمال شرق تا جنوب شرق و جنوب عراق وارد خاک عراق شده و اکثر آنها به رودخانه دجله می ریزند. این رودها بخشی مهم از حوزه آبریز دجله عراق را تشکل می دهند. آب جاری این رودخانه ها نقش مهمی درسرسبز بودن بخش واقع میان مرز ایران – عراق و شرق رودخانه دجله وحفظ پوشش سبز این منطقه دارد.
رود دجله وشاخه های فرعی آن در شرق عراق و مرز با ایران هور (تالاب) حویزه با مساحت ۳۵۰۰ کیلومتر مربع را سرسبز نگه داشته بودند.

در بخش میانی عراق نیز رودهای دجله و فرات تالاب های میانی بامساحت ۳۰۰۰ کیلومتر مربع ودرجنوب هور حمار بامساحت ۳۰۰۰ کیلومتر مربع را آبیاری می کنند(۵).
در طول سه دهه اخیر برای محیط زیست کشور عراق اتفاقات عدیده ای رخ داده است. بخشی ازآن رخدادها داخلی بوده وبخش مهمی از آنها به ترکیه وایران وتا اندازه ای به سوریه مربوط می شوند. بخش داخلی آن به تصمیم دولت وقت عراق برخشک کردن تالاب های این کشور به عنوان پناهگاه مخالفان مسلح آن که از سوی ایران حمایت می شدند، بر می گردد.
این امر درپی وقوع انتفاضه شیعیان عراق درسال ۱۹۹۱ میلادی که با حمایت دولت ایران بوده صورت گرفت.

" جنگ برسر آب در خاورمیانه تا اندازه ای تحت تاثیر جنگ های نظامی منطقه قرار گرفته واز دیده عموم مخفی مانده است"نظام وقت عراق با ممانعت از ورود آب رودخانه های دجله وفرات به تالاب ها سبب خشک شدن آنها شد. پس ازسقوط نظام بعث درسال ۲۰۰۳، مردم عراق به طور خود جوش تمامی موانع ایجاد شده در مسیر آبها را برداشته وتوانستند دوباره حیات رابه حدود نیمی از مساحت سابق تالاب ها باز گردانند. مدتی نگذشت که دوباره مساحت تالاب ها کمتر شده و در سال ۲۰۰۸ به ۳۰ درصد میزان اصلی آن رسید(۶). متخصصان عراقی علت بروز این مشکل را عملکرد کشورهای همسایه عراق بر حوزه های آبریز و مسیر آب می دانند (۷).
کاهش شدید میزان آب ورودی به کشور عراق از سوی همسایگان این کشور نظیر ترکیه، ایران وسوریه نقش مهمی درخشک شدن تالاب های این کشور داشته است (۸).
در قسمت آتی اقداماتی که همسایگان عراق بر روی رودخانه های مشترک با این کشور انجام داده اند بررسی خواهد شد.  

سدها وتاسیسات برق آبی ترکیه
چند دهه از آغاز سدسازی ترکیه می گذرد.

ترکیه در سال ۱۹۶۵ میلادی عملیات ساخت سد کبان برروی رودخانه فرات را آغاز کرد و این سد در سال ۱۹۷۵ به بهره برداری رسید. در دهه های اخیر نیز ترکیه طرح سدسازی معروف به "گاپ" را آغاز کرده است. بر اساس این طرح ترکیه درحال ساخت ۲۲ سد و۱۹ نیروگاه برق آبی درجنوب وجنوب شرق این کشور است. این طرح عظیم درحوزه آبریز دو رودخانه بزرگ ترکیه، رودخانه های دجله وفرات صورت می گیرد. سد اتاتورک نیز درفاصله سالهای ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۲ تکمیل شده و به بهره برداری رسید.

"آنچه که پرده از این جنگ بر می دارد تبعات و عواقبی هستند که دیگر بر هیچکس مخفی نمانده است"طرح گاپ یکی از بزرگترین طرحهای جهان است که قرار است آب مورد نیاز مساحتی به وسعیت هشت میلیون و پانصد هزار هکتار از زمین های کشاورزی ترکیه را تامین کند (۹).
دیگر طرح های مهم سدسازی ترکیه سد اورفه است. این سد قادر است به مدت ۶۰۰ روز آب دورودخانه دجله وفرات راذخیره کند. راه اندازی این سد خطری بزرگی برای کشور عراق محسوب می شود (۹).
علاوه براین سدهای "بیره جک" و"قرقامیش" در مرزهای ترکیه با سوریه دردست ساخت هستند. ترکیه درصورت بهره برداری از این سدها، کنترل رودهای دجله و فرات را به شکل کامل دردست خواهد گرفت(۹).
از دیگر سدهای مهم ترکیه که کار تاسیس آن در دوره ریاست جمهوری اردوغان آغاز شده است سد الیسوا درجنوب شرق این کشور است. این سد که برروی رود دجله دردست ساخت است با ممانعت از ورود آب این رود به کشور عراق تهدیدی بزرگ برای این کشور محسوب می شود.

قرار است ترکیه پس از تکمیل سد الیسوا، بلافاصله سد الیسوا جزره که تکمیل کننده سد الیسوا بزرگ را بسازد.(۹)
ازدیگر تاسیسات آبی ترکیه کانال ها وتونل های بزرگ انتقال آب هستند. ترکیه بواسطه تونل ها آب را به مناطق دیگر منتقل می کند وبه واسطه کانال های بزرگ از دریاچه های پشت سد ها آب را به مناطق دورتر منتقل می کند. درحال حاضر ترکیه پنجمین تونل انتقال آب جهان را دردشت سوروج درشهر شانلی اورفا واقع درجنوب شرق این کشور دردست ساخت دارد. این تونل جهت تامین آب مورد نیاز کشاورزی دردشت سوروج آب را از سدآتاتورک به این دشت منتقل می کند.(۱۰)
سوریه نیز درسال ۱۹۶۸ کار تاسیس سدی بزرگ بررود فرات دراستان رقه را آغاز کرد. این سد پس از پنج سال به بهره برداری رسید.

"بخش غربی عراق که در مجاورت سوریه، اردن و پادشاهی عربی سعودی واقع است منطقه ای خشک و صحرایی است"دریاچه بزرگ این سد که به دریاچه اسد معروف شده است ۱۱.۶ میلیارد مترمکعب آب را ذخیره می کند. همزمان بابهره برداری از این سد میزان آب ورودی فرات به عراق به شدت کاهش یافت به گونه ای که عراق برای تامین آب مورد نیاز استان های حوزه فرات شاخه های انتقال آب از رود دجله به فرات تاسیس کرد. اختلافات سوریه وعراق برسرآب فرات تاکنون همواره ادامه داشته است(۸).

سدها وتاسیسات برق آبی ایران
براساس اعلام رسمی "شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاونت طرح وتوسعه" ایران تاکنون ۲۵ سد برروی حوزه آبریز کارون و ۷ سد برروی حوزه آبریز کرخه و ۸ سد برروی حوزه آبریز جراحی ساخته است. همچنین برروی این حوزه ها به ترتیب ۱۹، ۱۲ و ۵ سد دردست ساخت دارد.

دهها سد دیگر نیز در دست مطالعه هستند تا برروی این حوزه ساخته شوند. البته باید گفت که حوزه آبریز جراحی ارتباطی با کشور عراق ندارد اما از آنجائیکه که رودخانه جراحی به هور فلاحیه می ریزد واین هور نیز بسان اهوار عراق نقش مهمی درحفظ اقلیم جوی این منطقه دارد، بررسی حوزه جراحی نیز حائز اهمیت است. (۱۱)
رودخانه های مرزی دویریج والطیب (میمه) وشاخه های چندگانه رودخانه کرخه (سابله، عمیاء، کرخه اصلی) ازسمت غرب وشاخه هایی از رودخانه دجله با نام های الکحلاء، المشرح والمجریه از سمت شرق هور حویزه را آبیاری می کنند. هور حویزه با مساحت کلی ۳۵۰۰ کیلومتر مربع بزرگترین هور ایران وعراق است که دوسوم آن درعراق ویک سوم آن در ایران است(۱۲).
درسال ۱۹۵۱ میلادی ایران کانالی را برروی رودخانه الوند در میان دوشهر قصرشیرین وخسروی ایجاد کرد. این کار سبب شد تا آب ورودی این رودخانه به عراق بیش از ۶۰ درصد کاهش یابد(۷).
در سال ۱۹۳۲ میلادی ایران کانالی بررودخانه کنجان چم ایجاد کرد وآب این رودخانه رابه سوی شهر مهران منحرف ساخت.

"بخش شرقی و میانی عراق منطقه ای سرسبز است که مهمترین اهوار (تالاب ها) خاورمیانه را در بر می گیرد"پس ازآن نیز سدی خاکی برروی این رودخانه تاسیس کرد که منجر به خشکی کامل این رودخانه درخاک عراق شد(۷).
رودخانه دوریج و الطیب(میمه) هر دو پس از طی مسیری طولانی در استان ایلام در اطراف پایگاه مرزی فکه وارد عراق شده وهر دو به هور المشرح که بخش شمالی هور الحویزه است می ریزند. شاخه های مختلف رودخانه کرخه نیز هور العظیم وبرکه العظیم که بخش میانی هور الحویزه است را آبیاری می کنند(۷).
ایران درمارس سال ۱۹۶۶ میلادی سدی خاکی را بربستر رودخانه دویریج درپنج کیلومتری پایگاه مرزی فکه تاسیس کرد. این امر سبب قطع کلی آب رودخانه شد(۷). درحال حاضر نیز ایران سد خاکی دویریج دردهلران را دردست ساخت دارد که قادر خواهد بود ۱۴۳ میلیون مترمکعب آب رودخانه دویریج را ذخیر کند.
رودخانه میمه (الطیب) نیز سرنوشتی مشابه داسته است.

ایران سدی بر روی این رودخانه ساخته ودر۱۵ کیلومتری شهر دهلران نیز سدی خاکی دردست ساخت دارد (۷).
سه سد برروی رودخانه کرخه ساخته شده اند که قادر هستند کل آب رودخانه کرخه را به مدت سه سال تمام ذخیره کنند واین رود را به کلی خشک کنند.
خشک شدن رودخانه های میمه، دویریج وکرخه به دلیل سدسازی بی رویه درغرب وجنوب غرب ایران، سبب شده است تاهور الحویزه تمامی منابع آبی تغذیه کننده اش از سمت ایران را ازدست بدهد. اهمیت این مشکل زمانی مشخص می شوند که نقش مهم اهوار عراق وایران درپالایش هوای خاورمیانه مدنظر گرفته شود.
حداقل ۶ سد برروی رودخانه کارون ساخته شده اند. تونل های کوهرنگ ۱، کوهرنگ ۲، کوهرنگ ۳ و سد وتونل چشمه لنگان سالانه بیش از یک میلیارد وصد میلیون مترمکعب آب را به فلات مرکزی ایران منتقل می کنند.

"از لحاظ تاریخی نیز گفته می شود که منطقه حاصلخیز بین النهرین از مهمترین مراکز تمدن بشری بوده است"اخیرا نیز آب منطقه ای اصفهان قصد دارد تا تونل بهشت آباد جهت انتقال سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب آب به فلات مرکزی را اجرایی نماید(۱۱).
سدهایی که بررودخانه کارون ساخته شده اند، سبب شده اند تا جریان آب (دبی) رودخانه کارون هموار در دو دهه اخیر کاهش یافته ومیزان آلودگی آب همواره افزایش یابد. آلوده شدن آب این رودخانه مشکلات زیادی برای مردم شهرهای عرب نشین پایین دست رودخانه کارون بوجود آورده است. اخیرا زنجیره هایی انسانی برای حمایت ازکارون دراحواز تشکیل شده است.
سدهایی که بررودخانه جراحی دراستان کهگیلویه وبویراحمد وشرق اقلیم احواز بررودخانه جراحی ساخته شده اند، این رودخانه را کاملا خشک کرده است. این امر سبب شده تا تنها منبع آب شیرین هور فلاحیه قطع شود.
سدهای ایرانی که بنا به سیاست های دولت مرکزی بررودهای اقلیم احواز تاسیس شده اند تامانع ازخروج آب شیرین از کشور شوند، درحقیقت مرزهای آبی ایران محسوب می شوند.

گرچه در ورای این مرز اعتباری طرحهای آلود کننده محیط زیست نظیر توسعه نیشکر نیز وجود دارند اما عملا سیاست آبی دولت مرکزی ایران، مناطق عرب نشین احواز واقع در پایین دست سدها را درخارج مرزهای آبی مذکور قرار داده است وسیاست ممانعت ازریختن آب شیرین درخلیج منجر به محرومیت مناطق عرب نشین ازآب شیرین شده است. آب جاری دربستر رودخانه های کارون وکرخه درمناطق عرب نشین آنچنان آلوده وشور است که عراق به شدت از ورود این همه آلودگی به آبهای مرزی خود معترض است. مسئولان عراقی می گویند که ایران به جای آب شیرین، پساب های به شدت شور وآلوده خود را وارد خاک عراق می کند(۷).  
خشک شدن شبه کامل رودخانه های کارون، کرخه وجراحی درمناطق جنوبی اقلیم احواز، خشک شدن هور العظیم وبه راه افتادن طوفان های شن، خالی ازسکنه شدن دهها روستای عرب نشین وجهش شدید میزان حاشیه نشینی در دودهه اخیر درشهر احواز ورسیدن آن به ۳۵درصد جمیعیت این شهر، همگی نشانی هایی هستند که عربهای احواز بواسطه آنها دولت مرکزی ایران رامتهم می کنند که باکنترل آبهای ورودی به این اقلیم سعی در ازهم پاشاندن ساختار اجتماعی آنها دارد.

اختلافات عراق با همسایگانش برسر آبهای مرزی
عراق به شدت نسبت به سهم فعلی خود از آب های ترکیه (۵۰۰ مترمکعب درثانیه) معترض است. ترکیه درمقابل بر توافقنامه ای که این کشور با سوریه درسال ۱۹۸۷ میلادی منعقد کرده وسهم ۵۰۰ مترمکعب رابرای سوریه تعیین کرده بود، اصرار می ورزد.

"رودخانه های دجله و فرات دو رودخانه پر آب عراق هستند که از شمال و شمال غرب وارد خاک عراق شده و پس طی مسافتی در جنوب این کشور به هم می رسند"عراق وسوریه دهه هاست که برسرسهم خود ازآب فرات به توافق نرسیده اند وسوریه حاضر نیست سهم مساوی به عراق بدهد (۸).
ازطرف دیگر ترکیه کانالهایی که عراقی ها میان دورودخانه دجله وفرات ایجاد کرده است تا کمبود آب فرات را دربخش هایی از این کشور راجبران سازد، رابهانه ای برای قلمداد کردن این دو رودخانه به عنوان یک حوزه ساخته است. با این کار ترکیه قصد دارد تا سهم عراق ازهر دورودخانه دجله وفرات رابه ۵۰۰ مترمکعب درثانیه (درحدود سالانه ۱۵ میلیارد مترمکعب) کاهش دهد(۸).
ترکیه بررودخانه دجله ۸ سد ساخته است وباعث شده است تا آورد سالانه این رودخانه درعراق کاهش ۵۰ درصدی داشته واز سالانه ۱۸ میلیارد مترمکعب به سالانه ۹ میلیارد مترمکعب برسد(۸).
از آنجائیکه طرح گاپ درترکیه مساحت های وسیعی اززمین های کشاورزی راآبیاری می کند ورود پساب های کشاورزی به رودخانه ها سبب آلودگی بیش ازحد آب دجله وفرات درخاک عراق شده است(۸).
ازطرف دیگر کانالهایی که ایران برای انحراف آب رودخانه های مرزی به سوی اراضی خود تاسیس کرد وسدهایی که براین رودخانه ساخته است سبب کاهش شدید آب ورودی به خاک عراق شد. اقدامات مذکور ایران سبب کاهش ۶۰ – ۷۰ درصدی آب ورودی به عراق شده است. همچنین میزان پسابهای به شدت شور وآلوده ایران نظیر پسابهای توسعه نیشکر خسارت های زیادی را به زمین هاش کشاورزی عراق وپوشش سبز مناطق شرق این کشور داشته است (۷).
دردهه اخیر پس ازآنکه حکومت اقلیم کردستان عراق نقشه ای ازکردستان که مناطق وسیعی ازخانقین درشمال عراق تا بصره درجنوب این کشور، به همراه اراضی دیگر که واقع درخاک ایران هستند راشامل می شود، ایران تغییرات خیلی زیادی را به سرعت درآب جاری رودخانه های مرزی ایجاد کرد.

درپی این تغییرات وکاهش شدید آب ورودی به عراق، مناطق مرزی ایران وعراق به کلی خشک شده وخالی ازسکنه شده اند. این مناطق درخاک ایران به مناطق شبه نظامی تبدیل شده اند. این اقدام ایران درحقیقت بستن راه برتحقق ادعاهای حکومت کردستان عراق است(۷).
درپی کاهش شدید آب ورودی به عراق، نظام جدید این کشور کار تکمیل سدهای نیمه تمام وتاسیس سد های جدید را با جدیت آغاز کرده است. مسئولان عراقی این اقدام راتنها وسیله تامین آب مورد نیاز شرب وکشاورزی می دانند(۹). به احتمال زیاد آنچه باز دوباره به فراموشی سپرده خواهد شد محیط زیست وبه ویژه تالاب های این کشور هستند که ریه های خاورمیانه محسوب می شوند.

"رودخانه دجله در طول مسیر خود در خاک عراق از چندین رودخانه غرب ایران نیز تغذیه می شود"درنبود این تالاب ها احواز ودیگر شهرهای غرب ایران نفس نخواهند کشید وجان هزار انسان به خطر خواهد افتاد. کاهش میزان آب جاری درعراق وروی آوردن این کشور به سدسازی بی شک باعث خشک شدن مساحت های وسیع تری از خاک این کشور وتبدیل شدن آن به صحرا خواهد شد. خشک شدن اهوار عراق وگسترش مناطق صحرایی دراین کشور علت اصلی طوفان های شن خاورمیانه هستند.

اختلافات برسرآب های مرزی ازدیدگاه حقوق بین الملل
درحقوق بین الملل دیدگاهی که امروزه ازسوی اکثریت کشورها وسازمان های بین المللی پذیرفته شده است دیدگاه مبتنی بردو اصل استفاده مشترک ازآبهای مرزی ومحدودیت استفاده از آبهای مرزی است. بنابر اصل استفاده مشترک ازآبهای مرزی "کشورهایی که درساحل یک رودخانه بین المللی واقع شده اند نسبت به آن رودخانه حق حاکمیت مشترک دارند" همچنین برطبق اصل محدودیت استفاده از آبهای مرزی حاکیمت هریک ازکشورهای ساحلی یک رودخانه بین المللی محدود به وظایفی است که حقوق بین الملل برای آنها مقرر کرده وبه هیچ وجه حاکمیت مطلق نیست(۴).
بنابه این رویکرد بین المللی هیچ کشوری نمی تواند وضع طبیعی کشور خود را به گونه ای تغییر دهد که به کشور مجاورز زیان وارد شود(۴).

هرگونه انحراف آب رودخانه ها، توقف آب رودخانه ویا آلوده ساختن آب آن ازدیدگاه حقوق بین الملل مجاز نیست.
درزمینه اختلافات برسرآب درون یک کشور نیز قوانین مشابه وجود دارد. درسال ۱۸۸۷ دادگاه عالی فدرال سوئیس به اختلاف میان دو کانتون زوریخ وکانتون شاف هازن برسر انحراف آب، رای منفی داد وباانحراف مسیر رودخانه مخالفت کرد. سال ۱۹۰۱ دیوان عالی ایالات متحده آمریکا به اختلاف برسر انحراف آب رودخانه آرکانزاس میان دوایالات کانزاس وکلورادو رای منفی داد. موارد مشابه دیگری نیز درسال ۱۹۲۲ درآمریکا و۱۹۲۷ درآلمان مشاهده شده است(۴).
بطور کلی رویه قضایی بین المللی، دو اصل اساسی در مورد تغییر مسیر رودخانه های بین المللی رامورد تاکید قرار می دهد.

" پوشش گیاهی و سرسبزی بخش شرقی و تا حدی بخش جنوبی عراق وابسته به آب رودخانه های کوچک و بزرگی است که از ارتفاعات غربی ایران سرچشمه می گیرند""اولا هیچ دولتی حق ندارد در سرزمین خود، بدون مشورت با دولت های دیگر و بدون مذاکره با آنها برای یافتن راه حلهای معقول، اقدام به تغییر مسیر رودها نماید. ثانیا هر دولتی که به نحوی در جریان آب رودخانه دخالت کند و سبب وارد شدن خسارت به دولت دیگر شود، مسئول خسارات وارده خواهد بود"(۴).
درزمینه اختلافات آبی، عراق بارها به ایران وترکیه رسما اعتراض کرده است. درسال ۱۹۷۵ ایران جهت پذیرش مذاکره باعراق برسر منابع آبی مشترک، این پیش شرط که تمام اختلافات مرزی وامنیتی بین دوکشور نظیر حمایت عراق از "جبهه های آزادی بخش احواز" همزمان درکنار مشکل آبهای مرزی به عنوان یک بسته مورد مذاکره قرار گیرد، مطرح کرد. باپذیرش این شرط ازسوی عراق، عهدنامه سال ۱۹۷۵ بین ایران وعراق درالجزایر منعقد شد.

عهدنامه سال ۱۹۷۵ ایران باعراق شامل یک عهدنامه، یک الحاقیه، ۳ پروتوکل و۴ توافقنامه است.

تنها یک توافقنامه به مسئله آبهای مرزی اختصاص داشته است. کمیته ای مشترک برای بررسی وضعیت رودخانه های مرزی تشکیل شد. بافرارسیدن انقلاب ۵۷ درایران وشروع جنگ ایران عراق، همه چیز میان دوکشور تعطیل شد(۴).

اخیرا مسئولان ایرانی دردیدار بامسئولان دولت عراق جدید حل شدن مسئله خشک شدن رودخانه های مشترک دو کشور را منوط به برطرف شدن نکات زیر دانسته اند(۷):
- پایان دادن به حضور جنگجویان کرد ایرانی درخاک عراق
- پایان دادن به حضور نیروهای مجاهدین خلق درخاک عراق
- خارج شدن نیروهای آمریکایی ازعراق ولغو تمامی موافقتنامه های امنیتی ونظامی با آمریکا از سوی عراق، به دلیل این که این توافقنامه ها برضد امنیت ملی ایران هستند.
- عدم مخالفت با رویکرد سیاسی ایران درعراق وپذیرش حضور ایران درعرصه سیاسی عراق
- تامین تمامی منافع تجاری، سیاسی، امنیتی وتوریستی ایران درعراق درمقابله با طرح های دیگر قدرت های منطقه

جنگ آب درخاورمیانه بسان دیگر جنگ ها قربانیان زیادی دارد. سالانه درحدود نه هزار شهروند احوازی دراثر استنشاق کمیت زیادی از ذرات ریز معلق درهوا(PM10) جان خود را ازدست می دهند(۲). همچنین ۵۲ دونوع سرطان دراحواز به سرعت درحال افزایش هستند وسالانه جان صدها احوازی را می گیرند(۳).

"این رودخانه ها همگی در حوزه های آبریز فرعی مرزی غرب، حوزه آبریز فرعی کرخه و حوزه آبریز کارون واقع در غرب ایران هستند (۴)"یکی ازمهمترین تبعات این جنگ آن است که احواز به آلوده ترین شهر جهان تبدیل شده است.
انتخاب نام ریزگرده های عربی برای طوفان های شن از سوی میدیای فارسی زبان، تلاشی برای مقصر نشان دادن عراق و دیگر کشورهای عربی همسایه ایران دراین بحران، قلمداد می شود. بررسی بحران فعلی محیط زیست نیازمند نگاهی بی طرفانه که تنها حقایق زیست محیطی رامدنظر می گیرد دارد. آنچه روشن است اصل حاکمیت مطلق ملی تعارضاتی با رویکرد زیست محیطی دارد. نگریستن به مشکل طوفانهای شن ازدیدگاه یک جانبه ملی مارا ازدرک حقیقت این بحران بازمی دارد. دانستن این نکته که عراق ازخود هیچ رودخانه ای که سرچشمه اش درخاک عراق باشد، ندارد براهمیت درک بی طرفانه حقیقت بحران زیست محیطی خاورمیانه می افزاید.

 

به نظر می رسد در حالی خاورمیانه برای مقابله با طوفانهای شنی که سالانه جان هزاران نفر را در دشت های واقع در پای سلسله کوههای زاگرس، می گیرد نیازمند رویکردی انسانی وزیست محیطی است که قوانین بین المللی درباره آبهای مشترک درون یک کشور و در مرز با همسایگان را اساس کار خود شمارد. برای تحقق این هدف دولت ها باید ازرویکرد معمول خود که مبتنی برحاکمیت مطلق ملی ومسلح به ایدئولوژی مذهبی – ناسیونالیستی است کوتاه آمده وسلامت محیط زیست راکه یک کلیت تجزیه ناشدنی است، فدای تسویه حسابهای امنیتی وایدئولوژی نسازند.

منابع:
۱-
Shahsavani, A. and et al. Characterization of ionic composition of TSP and PM10 during Meddle Eastern Dust (MED) storms in Ahwaz, Iran. Dec 2011, Journal of “ENVIRONMENTAL MONITORING AND ASSESSMENT”.
۲- الهه زلقی، غلامرضا گودرزی وآزاده ساکی ۱۳۸۹ شمسی.

"این رودها از شمال شرق تا جنوب شرق و جنوب عراق وارد خاک عراق شده و اکثر آنها به رودخانه دجله می ریزند"کمی سازی مرگهای تنفسی و قلبی عروقی منتسب به آلایندهPM10 موجود در هوای شهر احواز طی سالهای(1388_1389) با استفاده ازمدل AIR Q
۳- رئیس بیمارستان شفای احواز دکترمحمد پدرام درگفتگو با ایسنا در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۸۷ شمسی
۴- دکتر اصغر جعفری ولدانی، دانشکده حقوق وعلوم سیاسی دانشگاع علامه طباطبایی تهران، اسفند ۱۳۸۸. استفاده ازمنابع آب رودهای مرزی ایران وعراق وحقوق بین الملل.
۵- ایمن عبداللطیف کویس الربیعی، جامعه البصره، ۲۰۰۸. دراسه بیئیه ومورفولوجیه لاهوار جنوب العراق.
۶- دکتور طالب عکاب حسین، مرکز ابحاث الاهوار. الاهوار العراقیه ...التجفیف والانعاش.
۷- صاحب الربیعی(کارشناس امور آب خاورمیانه)، حرب المیاه بین العراق وایران (الدوافع والاسباب)
۸- صاحب الربیعی، استعاده حقوق العراق المائیه من دول الجوار، ۲۰۰۳
۹- عبدالاله عبدالرزاق الزرکانی (حقوقدان عراقی)، السدود الترکیه علی دجله والفرات وأزمه العراق فی المیاه، اکتوبر ۲۰۱۱
۱۰- گزارش خبرگزاری رسمی ترکی تودی (Turkeytoday.net) درسپتامبر ۲۰۱۲.
۱۱- گزارش رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران، معاونت طرح وتوسعه بر وب سایت رسمی wrm.ir
۱۲- گزارش رسمی وزارت منابع آبی عراق، مرکز احیای تالاب های عراق

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:.