رسانه ملی ظرفیت ساز حماسه حسینی

وی برای آثاری چون «از نتایج سحر»، «بررسی ادبیات دفاع مقدس»، «آینه‌داران ولایت»، «آیینه‌داران آفتاب» و«اباالفضل نهضت رضوی» به ترتیب شایسته تقدیر بخش نقد و پژوهش سیزدهمین جایزه قلم زرین، جایزه کتاب سال دفاع مقدس، کتاب سال ولایت و کتاب سال رضوی بوده است.سنگری در گفت‌و‌گو با مدیران ارشد صداوسیما، ذیل بحث طرح تحولی محتوایی رسانه، با تاکید بر ایجاد ظرفیت‌سازی در فضای رسانه جهت پرداختن به مسأله کربلا و عاشورا به تقسیم‌بندی ادبیات عاشورا به سه بخش پیش از عاشورا، در عاشورا و پس از عاشورا می‌پردازد. وی از رجزهای واقعه کربلا، اشعار، نامه‌ها و خطبه‌های امام حسین(ع)، سفرنامه‌های کربلا و روضه‌های مستند، به‌عنوان منابعی واجد مضامین ارزشمند عاشورایی جهت تولید برنامه‌های تحلیلی، گفت‌وگومحور و حتی فیلم و سریال یاد می‌کند. 

وی شعر، سرود، نقالی و تولیداتی مبتنی بر نثر را از دیگر قالب‌های مهم هنری برای پرداختن به این مهم می‌داند. او که از فعالان نقد و داوری آثار ادبی عاشورایی و دفاع‌مقدس است، برای هربخش به معرفی منابع قابل رجوع برنامه‌سازان صداوسیما پرداخت.
حضرت اباعبدا... الحسین(ع) در حرکت خود در روز هشتم ذی‌الحجه که به «یوم الترویه» مشهور است، ۹ اصل را به‌عنوان اصول اساسی و بنیادین حرکت خود مطرح می‌کند؛ اصولی که امروز می‌توانیم در حوزه‌های سیاست، اندیشه، رسانه و هنر، از آن بهره بگیریم. ما نیاز به یک بانک اطلاعاتی مناسب در حوزه عاشورا داریم؛ چرا که عاشورا، همه هستی، عنصر و سازه هویت‌بخش شیعی، دینی و ملی ماست.

"او که از فعالان نقد و داوری آثار ادبی عاشورایی و دفاع‌مقدس است، برای هربخش به معرفی منابع قابل رجوع برنامه‌سازان صداوسیما پرداخت.حضرت اباعبدا.."من ادبیات عاشورا را به سه بخش کلی ادبیات پیش از عاشورا، در عاشورا و پس از عاشورا تقسیم می‌کنم. هیچ واقعه‌ای را در تاریخ، نمی‌شناسیم که پیش از ظهور و بروزش برای آن ادبیات تولید شده باشد. در مبحث «ادبیات در عاشورا» شاهد ادبیاتی در بحبوحه حادثه هستیم. درخصوص ادبیات پس از کربلا، نخستین بحثی که به آن می‌خواهم بپردازم، بحث رجزهای کربلاست که ظرفیت بسیار عظیمی‌ برای طرح حماسه‌های کربلا دارد. استاد شهید مطهری می‌فرماید: بخش‌هایی از کربلا وجود دارد که شما نمی‌توانید با آن گریه کنید، چرا که ظرفیت حماسی و برانگیزانندگی دارد.

رجز یک نبرد بزرگ روانی است؛ البته جز جنگ روانی، تعلیل کربلا هم هست یعنی روشن می‌کند که چرا شما در مقابل ما قرار گرفته‌اید. رجز جنبه‌های زیادی برای تحلیل دارد. باید رجزهای کربلا را تقسیم‌بندی کرده و در رسانه از آنها استفاده کنیم. نمونه‌اش رجزهای اصحاب که در مراحل شش‌گانه جنگ پیش از بنی‌هاشم بیان شده است. 

رجزهایی با قابلیت به تصویر کشیده شدن 

واقعه کربلا را به هفت مرحله تقسیم می‌کنم. مرحله اول آمادگی یاران است که با اذان‌گویی حضرت علی‌اکبر(ع) آغاز می‌شود.

"ما نیاز به یک بانک اطلاعاتی مناسب در حوزه عاشورا داریم؛ چرا که عاشورا، همه هستی، عنصر و سازه هویت‌بخش شیعی، دینی و ملی ماست"این‌که چرا اباعبدا... روز عاشورا مؤذن را که حجاج بن مسروق جعفی بوده، عوض کرده و یک جوان را مؤذن می‌کند، قابل توجه است. پیشینه انتخاب حضرت علی‌اکبر(ع) خودش بسیار شیرین و جذاب است. در مرحله تیرباران صبح ۵۲ نفر از یاران اباعبدا... (ع)به شهادت می‌رسند سپس، نوبت به جنگ تن به تن می‌رسد و ۴۷ نفر از یاران در این جنگ شرکت می‌کنند و ۳۸ رجز خوانده می‌شود؛ یعنی صرفا در این خصوص ما می‌توانیم ۳۸ برنامه تولید کنیم.

۱۶۷ بیت رجز در کربلا داریم‌. نمونه‌اش رجز حضرت اباعبدا...(ع).
یا در مورد ایرانی بزرگ کربلا اسلم بن‌عمرو ــ اسلم بن عمرو ترکی‌  از موالی امام ‌حسین‌‌(ع) و از کاتبان آن حضرت بود. او از مدینه تا مکه و سپس کربلا همراه کاروان امام حسین‌(ع) بود ــ ای‌کاش فیلمی‌ یا سریالی درباره این شخصیت ساخته می‌شد. 
او شاعری متعلق به منطقه دیلم یعنی سرزمینی از رشت تا قزوین بود، اسلم ابن عمر حماسی‌ترین رجز کربلا را خوانده است. ارزش این رجزها در این است که وجه حماسی و تراژیک کربلا و عظمت یاران ابا‌عبدا... را برای ما روشن می‌سازد.
استاد شهید مرتضی مطهری بهترین رجز کربلا را رجز عمرو بن جناده می‌داند، بچه ۱۱ ساله‌ای که پدرش جناده بن حارث انصاری در جنگ تن به تن به شهادت رسید.

"من ادبیات عاشورا را به سه بخش کلی ادبیات پیش از عاشورا، در عاشورا و پس از عاشورا تقسیم می‌کنم"این نام‌ها اصلا در ادبیات ما نیستند و یک شعر یا نوحه برای آنان نیست. همین پدر عمرو بن جناده ــ منظومه «ظهر روز دهم» را زنده‌یاد قیصرامین‌پور برای ایشان سرود بدون این‌که نامی از وی ببرد ــ یکی از کسانی بود که موفق شد در تیرباران، رجز بخواند. 
آیت‌ا... جوادی آملی نیز در باب نیاز جامعه امروز به شنیدن و فهم این رجز‌ها بحثی داشتند که نشان از اهمیت پرداختن به آنها می‌دهد. از طرق مختلف می‌توان از ظرفیت این رجزها استفاده کرد. می‌توان کار تصویری یا نقالی کرد، بر مبنای رجزها می‌توان دشمن‌شناسی کرد، پیام آنها را دریافت کرد‌.

رجز را به اشکال مختلف مثلا در قالب سرود می‌توان کار کرد. نمونه‌اش «امیری حسین و نعم الامیر»؛ البته از ظرفیت‌های رجزها پیشتر استفاده شده، مثلا در کتاب روضه الشهدا بخشی از رجزهای کربلا به شعر فارسی برگردانده شده است. یاران ابا عبدا... واقعا مظلوم هستند؛ ما در فضای رسانه از ظالمان به یاران آن حضرت هستیم، چون رشادت‌های آنان را آن‌طور که شایسته است، مطرح نکردیم و بعضی‌ها حتی نام آنان را نمی‌شناسند. مثلا شاید کمتر کسی باشد که «سوار بن منعم همدانی» را بشناسد.

"هیچ واقعه‌ای را در تاریخ، نمی‌شناسیم که پیش از ظهور و بروزش برای آن ادبیات تولید شده باشد"کسی بود که در واقعه کربلا زخم برداشت، او را به زنجیر بستند و تبعید کردند. او یک سال به زخم‌هایش سلام می‌دهد که پیش روی حسین (ع) به تنش شکفته شدند. امام زمان (عج) به او سلام می‌دهد: «السلام علی الجریح الماسور، یعنی سلام بر آن مجروح اسیر شده». در تمام حوزه‌های هنری اعم از شعر، نثر و... کمتر از این صحابه مظلوم گفته‌ایم.

سید مهدی شجاعی در کتاب «مردان و رجزهای‌شان» بخشی از رجزهای کربلا را مطرح کرده‌ که می‌توان در صورت نیاز به آن هم مراجعه کرد.

پرداختن به قلمروهای ده‌گانه اشعار  امام حسین(ع)

من چند امام حسین (ع) می‌شناسم. یکی، امام حسین(ع) شاعر است. اشعار ابا عبدا...الحسین (ع) و البته نیایش‌های ایشان موضوع بسیار خوبی برای بحث و تولید برنامه‌های تلویزیونی است. نمونه‌اش نیایش‌های امام حسین (ع) با پروردگار بر سر مزار حضرت خدیجه (س). بخش دیگری که می‌توان به آن پرداخت، اشعار امام حسین (ع) است که شامل ۲۴۸ بیت در ۴۷ قطعه شعر است و عمدتا پنج‌بیتی است.

"درخصوص ادبیات پس از کربلا، نخستین بحثی که به آن می‌خواهم بپردازم، بحث رجزهای کربلاست که ظرفیت بسیار عظیمی‌ برای طرح حماسه‌های کربلا دارد"اشعار امام حسین (ع) واجد مضامین ارزشمندی است که می‌تواند موضوع تولید آثار هنری باشد.من این حوزه‌ها را احصا کردم؛ مردم‌دوستی، سلوک با مردم، معاداندیشی و توصیف قیامت، پاسداشت مردم، معلمان و دوستداران حق. نکوهش ثروت‌اندوزی و رانت‌خواری و فریب مردم، پایداری و پیشتازی در فضائل، آینده‌نگری، مسائل اخلاقی و توصیفات خودشان و امام علی(ع)؛ اینها قلمروهای ده‌گانه‌ای است که در اشعار امام حسین(ع) وجود دارد و فکر می‌کنم به هیچ‌یک از این موارد پرداخته نشده است. کتابی سه جلدی در دست دارم با عنوان «خانه و خانواده آرمانی در نگاه امام حسین (ع)». متاسفانه ما سبک زندگی امام حسین (ع) را مطرح نکرده‌ایم.کتاب «فرهنگ سخنان حسین ابن علی (ع)» ترجمه آقای علی مؤیدی و کتاب‌های «ادب‌الحسین» و «ادبت الطف» مشتمل بر اشعار امام سوم شیعیان از جمله منابعی است که برای تولید برنامه می‌توان از آنها استفاده کرد.
موضوع دیگر؛ بحث شعر عاشورایی است که به چهار شاخه تقسیم می‌شود. یک بخش حوزه «عرفان» عاشورایی است.

در این شاخه «گنجینه الاسرار» از بهترین آثار بزرگ عرفانی ما است. خوشبختانه در این حوزه خوب کار کرده‌ایم. حوزه دوم، «سوگ» یا وجهه تراژیک کربلاست که بیشترین آثار به این مسأله اختصاص دارد. بعد بعدی شعر عاشورایی «حماسه» است. در این زمینه نیز خوب کار شده است.

"استاد شهید مطهری می‌فرماید: بخش‌هایی از کربلا وجود دارد که شما نمی‌توانید با آن گریه کنید، چرا که ظرفیت حماسی و برانگیزانندگی دارد"قدیمی‌ترین نمونه آن ادبیات وحشی بافقی است. نمونه تلفیقی این چند بعد نیز آثار عاشورایی امروز را رقم زده است.
موضوع دیگر، بحث شاعران و نویسندگان مسیحی است. شاعران عاشورایی شاخص جهان عرب می‌تواند موضوع جذابی باشد به‌خصوص که در این زمینه کار زیادی صورت گرفته‌ است. کتابی است به نام «پدر، پسر، روح‌القدس» نوشته محمدرضا زائری که تجلی عشق علوی و شور حسینی در آثار شاعران و نویسندگان مسیحی است. دکتر «مهدی امین‌فروغی» نیز در این زمینه تالیفی دارد که اشعار شاعران مسیحی را مطرح می‌کند.

می‌توان برخی از این افراد را دعوت کرد.
آنتوان بارا، نویسنده و پژوهشگر مسیحی ساکن کویت؛ کتابی دارد به نام «زینب فریاد فرمند» که بسیار خواندنی است. 
جا دارد که این کتاب صوتی شود یا در برنامه‌های مختلف رادیو و تلویزیون خوانده شود. شعر روزگار ما نیز به‌شدت تحت‌تاثیر ادبیات انقلاب قرار گرفته است. من در زمینه شعر عاشورایی عصر انقلاب اسلامی‌ کار کرده‌ام. خواستم روشن کنم که شعر روزگار ما از کل تاریخ گذشته ما درخشان‌تر است به جز یکی، دو استثنا مثل ترکیب‌بند محتشم کاشانی. واقعیت این است که در حوزه شعر عاشورایی، امروزجوان‌ها و نوجوان‌ها کارهای شگفتی کرده‌اند.

"رجز یک نبرد بزرگ روانی است؛ البته جز جنگ روانی، تعلیل کربلا هم هست یعنی روشن می‌کند که چرا شما در مقابل ما قرار گرفته‌اید"در شیراز برنامه‌ای مردمی محور به نام «شب شعر عاشورای شیراز» برگزار می‌شود که بسیار موفق بوده و ۳۶ سال است ادامه پیدا کرده است. کل مجموعه شعر شب عاشورای شیراز را می‌توان دریافت و بهره‌برداری کرد. در این برنامه هر سال یک موضوع یا یک شخصیت مطرح می‌شود. معمولا کتابش را بنده می‌نویسم و در اختیار شاعران قرارمی‌گیرد تا ابعاد موضوع را خوب بشناسند. سال گذشته در این برنامه عنوان «حسرت‌زدگان» مطرح شد.

یعنی کسانی که در معرض حرکت حضرت اباعبدا... حسین(ع) قرار گرفتند و امام دعوت‌شان کرد و نیامدند. یکی از این افراد راوی دعای عرفه است. شخصیت دیگری که نیامد، کسی است که سوره منافقون در تأیید سخن اوست. همه اینها جزو مواردی است که می‌تواند سوژه‌ای برای تولید فیلم و سریال شود.

نامه‌های امام حسین (ع)، واجد یک ژانر ادبی

شاخه بعدی، نامه‌های امام حسین (ع) است که آن هم یک گونه و ژانر ادبی است .

"نمونه‌اش رجزهای اصحاب که در مراحل شش‌گانه جنگ پیش از بنی‌هاشم بیان شده است.  رجزهایی با قابلیت به تصویر کشیده شدن  واقعه کربلا را به هفت مرحله تقسیم می‌کنم"ظرفیت‌ عجیبی در این نامه‌ها نهفته است. من نامه‌خوانی و تحلیل این نامه‎ها را نیز برای تولید برنامه رادیویی یا تلویزیونی پیشنهاد می‌دهم. موضوع این نامه‌ها شامل دعوت، تشریح، تبیین، انذار، هشدار، فراخوان، وصیت و توصیه است. آن‌گونه که من احصا کردم، امام ۲۴ نامه دارد. این نامه‌ها در موقعیت‌های متنوع و متکثری مطرح می‌شود.

گاهی اوقات بازتابی است. یعنی کسی نامه‌ای نوشته و امام جواب داده است. مثل نامه‌های ارسال شده به کوفه. گاهی هم تأسیسی است، مانند نامه‌هایی که به بصره می‌فرستند. همچنین نامه‌ها جغرافیای متفاوت دارد.

"روز عاشورا مؤذن را که حجاج بن مسروق جعفی بوده، عوض کرده و یک جوان را مؤذن می‌کند، قابل توجه است"مخاطبان نیز مختلف هستند؛ گاهی فردی و گاه جمعی. حتی برای فردا نیز نامه دارند.

خطبه‌های امام‌حسین(ع)  و سفرنامه‌های کربلا 

نکته بعدی خطبه‌های امام‌حسین(ع) است که شامل ۹ خطبه می‌شود. مثلا خطبه‌هایی که حضرت در محضر پدر دارند، یا خطبه‌ ای در کربلا که درباره عصر ظهور و آینده است. حتی دوره رجعت را مطرح می‌کنند. توصیف آینده جهان نیز در آخرین خطبه حضرت اباعبدا...

آمده است؛ تنها  ۹ خطبه در عصر عاشورا دارند.
 این خطبه‌ها اصلا تحلیل نشده و تاکنون به آن نپرداخته ایم. «سفرنامه‌های کربلا» نیز منبع دیگری برای کار رسانه می‌تواند باشد. پرداختن به سفرنامه، وجهه مردمی‌ ارتباط با حضرت اباعبدا... است. با بررسی سفرنامه‌ها، می‌بینیم برخی آنها قابلیت آن را دارد که یک اثر تصویری یا کتاب صوتی از آن منتشر شود.

"(ع)به شهادت می‌رسند سپس، نوبت به جنگ تن به تن می‌رسد و ۴۷ نفر از یاران در این جنگ شرکت می‌کنند و ۳۸ رجز خوانده می‌شود؛ یعنی صرفا در این خصوص ما می‌توانیم ۳۸ برنامه تولید کنیم"کما این که یکی از آثار بنده به نام «ماه در آب» را به صورت صوتی منتشر کردند. 
صرف نظر از سفرنامه‌های امروزی پیاده‌روی اربعین، سفرنامه‌های دوره قاجار هم قابل ارجاع است؛ نمونه‌اش کتاب « قمقام زخار و صمصام بتار» نوشته فرهاد میرزا معتمدالدوله، نوه فتحعلیشاه. در این اثر سیر سفر به بیت‌المقدس سپس به کربلا نوشته شده است. ( این اثر به تفضیل در شرح احوالات امام‌حسین(ع) در سال ۱۳۰۳ قمری نگارش یافته است) 

روضه‌های مستند 

یکی دیگر از منابعی که می‌توانم برای تولید یک اثر فرهنگی و مذهبی معرفی کنم «روضه‌های مستند» است. سه زیارت از ناحیه مولا صاحب‌الزمان(عج) داریم که موسوم است به زیارت رجبیه، زیارت ناحیه مقدسه و زیارت دیگری که باز به نام ناحیه مقدسه معروف است، از اینها می‌توان در روضه استفاده کرد. سروده‌هایی که در محضر اهل‌بیت(ع) گفته شده و به تایید آنها رسیده نیز پر از روضه است.

شعر شاعرانی مانند ناشی صغیر، ابن عرندس حلی و آشیخ کاظم اذری نمونه‌های بسیار خوبی از شعرهای عاشورایی است که می‌شود از آنها در روضه استفاده کرد. باید کسانی را که روضه می‌خوانند به این منابع متصل کنیم؛ چون متاسفانه اغلب افواهی و شفاهی هستند و چیزهایی را که از بیرون شنیده اند، نقل می‌کنند. فقط به ۵۶۷ روضه در باب اصحاب می‌توانم اشاره کنم که مورد مطالعه ذاکران و مداحان‌مان قرار نگرفته است. حضرت آقا بارها روضه خوانده اند و معمولا هم از مقتل«لهوف سیدبن طاووس» استفاده کرده اند که می‌شود از اینها بهره برد. چند مقتل معتبر داریم که می‌شود از اینها هم بهره گرفت .

"نمونه‌اش رجز حضرت اباعبدا...(ع).یا در مورد ایرانی بزرگ کربلا اسلم بن‌عمرو ــ اسلم بن عمرو ترکی‌  از موالی امام ‌حسین‌‌(ع) و از کاتبان آن حضرت بود"پیشنهاد می‌کنم روضه‌های حضرت آقا را در رسانه طرح کنند و بر اساس آن، این که ساختار و آغاز و پایان روضه چگونه باید باشد، مطرح شود. حتی می‌توانیم روضه آوانگارد بخوانیم. من دست کم ۳۰۰ تا ۴۰۰ روضه آوانگارد و نو می‌توانم معرفی کنم. شعر هیأت هم مهم است، تالیفی دارم به نام «شعر هیأت‌» که به ساختار ادبی و شعری اشعار به کار رفته در آیین‌های عزاداری عاشورایی و نوحه‌خوانی‌ها می‌‌پردازد. این کتاب با ارئیه تصویری روشن از این گونه شعری، مخاطب را با ابعاد و ظرایف آن آشناتر می سازد.

امروز در نوحه ما با انحراف ادبی روبه‌روهستیم. حضرت آقا هم در این حوزه به انحرافات نحوی و صرفی فراوان اشاره کرده اند.