آبراه ولگا-دن؛ تنها راه ارتباطی خزر با آبهای بین‌المللی

کشورهای ساحلی دریای خزر به تازگی در مسکو درباره رژیم حقوقی این دریا مذاکره کرده اند

آبراه ولگا-دن کانالی است که صد و یک کیلومتر طول دارد و در حال حاضر مستقیم ترین راه ارتباطی قابل کشتیرانی (محدود) بین دریار خزر و دریای آزوف و در نتیجه با سایر دریاهای آزاد جهان محسوب می شود. دسترسی به این آبراه برای کشورهای این حوزه که به آبهای آزاد دسترسی ندارند، هدف بسیار مهمی است.

روسیه اعتقاد دارد که آبراه ولگا-دن یک سیستم آبی کاملا داخلی است ولی به اعتقاد برخی از حقوقدانها، شرایط جدید حاکم بر اوضاع منطقه دریای خزر مستلزم اتخاذ ملاحظات جدیدی در این زمینه است که می تواند شامل بین‌المللی کردن آبراه ولگا-دن و یا طرح ریزی یک نظام خاص حقوقی برای آن باشد.

موضوعی که قراقستان روی آن پافشاری می کند و در هر مذاکراتی راجع به آینده دریای خزر از لحاظ حقوقی و سیاسی و اقتصادی، کم و بیش محل توجه است.

استدلال برخی از حقوقدانها درباره امکان بین‌المللی کردن ولگا- دن

• رودخانه آختوبا که عمدتا در خاک قزاقستان جریان دارد و در نهایت به دریای خزر می ریزد بخشی از سیستم آبی مرتبط با رودخانه ولگا است. به عبارت دیگر ولگا و آختوبا چنان با هم مرتبط اند که در واقع قسمتهایی از یک سیستم آبی یا حوزه هیدروگرافیک را تشکیل می دهند. این واقعیت که بخشی از سیستم آبی مزبور به قزاقستان تعلق دارد، می تواند راه را برای تقویت ادعاهای قزاقستان برای امکان بهره گیری از این سیستم آبی باز کند.
• روسیه از لحاظ حقوق بین الملل و بر اساس کنوانسیونهای بین المللی مربوط به وضعیت کشورهای بدون ساحل که تعداد زیادی از آنها در همین حوزه دریای خزر وجود دارد موظف است که از لحاظ دادن حق عبور و دسترسی این کشورها به آبهای آزاد اقداماتی انجام بدهد که میتواند شامل نوعی امکان استفاده از آبراه ولگا-دن باشد. بدون شک اینگونه اقدامات می تواند موضوع قراردادهای جداگانه یا مشترکی باشد.
• آبراه ولگا-دن در زمان حیات شوروی سابق ایجاد شده است و در نتیجه کشورهای جدا شده از شوروی سابق (متعاقب فروپاشی این کشور) دارای حقوقی راجع به برخی امور در کشوری که قبلا جزء آن بوده‌اند است.

  "استدلال برخی از حقوقدانها درباره امکان بین‌المللی کردن ولگا- دن رودخانه آختوبا که عمدتا در خاک قزاقستان جریان دارد و در نهایت به دریای خزر می ریزد بخشی از سیستم آبی مرتبط با رودخانه ولگا است"برای نمونه، دولت روسیه پس از فروپاشی شوروی سابق، برخی از واحدهای نیروی دریایی خود را به کشورهای عضو سابق این مجموعه انتقال داد. با توجه به وضعیتی که روسیه برای این کشورهای جدید التاسیس به وجود آورده (دخالت در جریان تحولات تاریخی آنها) و نیز این واقعیت که کشورهای جدید التاسیس در زمان سابق به ایجاد برنامه هایی مثل آبراه ولگا-دن در روسیه کمک کرده اند، دادن حقوق ویژه یا امتیازات خاصی به این کشورها برای استفاده از آبراه ولگا-دن منطقی است.

• پس از سقوط شوروی سابق و ظهور دول جدید در حاشیه دریای خزر، این کشورها از جمله روسیه مدعی‌اند که رژیم سابق این دریا بر اساس قراردادهای بین ایران و شوروی سابق دیگر نمی تواند جوابگوی مسائل جدید مربوط به این منطقه باشد. با همین استدلال بایستی گفت که رژیم حقوقی آبراه ولگا-دن نیز پس از این تحولات در منطقه جوابگوی وضعیت جدید نیست.

دولت های ساحلی دریای خزر (ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان) تاکنون موفق نشده اند به یک توافق عمومی و همه جانبه راجع به نظام حقوقی دریای خزر دست یابند. از زمان سقوط دولت شوروی سابق، دولت های ساحلی،دهها جلسه و کنفرانس در همه سطوح برای حل این مسئله تشکیل داده اند.

این مشکل به دلیل منابع مهم نفت و گاز حوزه دریای خزر و نقش نوین این منطقه در ژئوپلتیک جهانی به عنوان جایگزینی برای نفت خلیج فارس (حداقل تا حدود معینی) اهمیت بیشتری پیدا کرده ولی هنوز این مشکل پابرجاست و احتمال برخی درگیری ها را بین دول ذینفع بالقوه نگه می دارد.

دریای خزر و منطقه مربوط به آن دارای مسائلی است که ضرورتی ندارد سرنوشت آنها را به حل و فصل نهایی رژیم حقوقی دریای خزر موکول کرد. در واقع حل و فصل این موضوعات خود می‌تواند قدمی در جهت کمک به حل و فصل نهایی رژیم حقوقی دریای خزر هم باشد.

صرف نظر از موضوع بسیار مهم حفاظت محیط زیست دریای خزر، یک موضوع مهم در این مقوله، باز کردن امکان استفاده کشورهای ساحلی از تنها راه خروجی دریای خزر به آبهای آزاد یعنی آبراه ولگا-دن است.

آبراه ولگا-دن دارای قفلهایی است که فقط می تواند برای کشتیهای زیر پنج هزار تن قابل استفاده باشد.

در عین حال به دلیل محدودیت عمق، رودخانه مربوطه فقط کشتیهایی را که آبخور (درافت) آنها کمتر از دوازده فوت باشد می پذیرد.

طبق شواهد تاریخی، اقدامات اولیه برای ایجاد این آبراه در زمان حکومت عثمانی به عمل آمده بود. البته عثمانی ها موفق به تکمیل این طرح نشدند. اما پس از تصرف و سلطه روسها بر حوزه دریار آزوف در سال ۱۶۹۶ میلادی تزارهای روسی برنامه تاسیس کانال را ادامه دادند ولی باز هم به دلیل فقدان منابع کافی در سال ۱۷۰۱ آن را رها کردند. تاسیس نهایی این کانال در طول سالهای ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۲ صورت گرفت و روسها عمدتا از نیروی کار زندانیان برای این کار بهره گرفتند.

آبراه ولگا-دن دارای امکانات بالقوه برای کمک به توسعه و پیشرفت همه دول منطقه است، به خصوص که در این منطقه چندین کشور محصور در خشکی (کشورهای بدون ساحل) وجود دارند. این امکانات همچنین می تواند جهت بهره برداری ایران از منابع خود در دریای خزر بسیار مفید و مهم باشد.

"به عبارت دیگر ولگا و آختوبا چنان با هم مرتبط اند که در واقع قسمتهایی از یک سیستم آبی یا حوزه هیدروگرافیک را تشکیل می دهند"تاکنون فعالیتهای دولتهای ساحلی دریای خزر برای تشویق روسها به ایجاد امکان استفاده آزادتر و گسترده تر برای کشورهای منطقه موفقیت چندانی نداشته است.

از دید حقوق بین الملل، اگر یک آبراه در سرزمین یا قلمرو بیش از یک کشور جریان داشته باشد، بین المللی به حساب می آید. رود ولگا که قسمت اصلی این سیستم را تشکیل می دهد در قلمرو کشوری غیر از روسیه جریان ندارد ولی چندین استدلال برای توجیه تلاشهای مربوط به بین المللی کردن و یا حداقل تعیین رژیم خاصی برای دسترسی دول منطقه ای (مثل آنچه در برخی آبراههای دیگر جهان وجود دارد) از سوی برخی از حقوقدانها و کشور قزاقستان ارائه شده است.