زنجیر آتشی؛ نمادی از ظهر روز عاشورا و آتش گرفتن خیمه‌ها

ایسنا/اصفهان مراسم زنجیر آتشی یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مراسم‌های مذهبی با قدمت ۲۰۰ ساله در روستای بیاضه است که هرساله قبل از طلوع آفتاب در صبح روز عاشورا در حسینیه قدیم این روستا برگزار می‌شود.

روستای بیاضه از توابع بخش مرکزی شهرستان خور و بیابانک در استان اصفهان است که در ۵۳ کیلومتری جنوب‌شرقی شهر خور و در شهرستان خور و بیابانک قرار دارد و تاریخ‌نگاران بر این باورند که قدمت روستای بیاضه به دوره ایران اسلامی بازمی‌گردد. مراسم زنجیر آتشی یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین مراسم‌های مذهبی با قدمت ۲۰۰ ساله در روستای بیاضه است که هرساله قبل از طلوع آفتاب در صبح روز عاشورا در حسینیه قدیم این روستا برگزار می‌شود و حدود ۵۰ نفر برگزاری این مراسم را بر عهده می‌گیرند و زنجیرها را آتش زده و به مدت ۲۰ دقیقه در هوا می‌چرخانند که این مراسم نمادی از آتش گرفتن خیمه‌های اهل‌بیت در ظهر روز عاشورا است.

محمدرضا فاضلی، محقق و پژوهشگر کویر مرکزی ایران، دراین‌باره به ایسنا، گفت: طبق گفته‌ی قدیمی‌ترین شخصی که از این زنجیر آتشی صحبت‌کرده و از بزرگان خویش نقل می‌کند، این مراسم از دوره قاجار در منطقه بیابانک رواج داشته است و در آن دوران، نویسندۀ محلی در آن منطقه وجود نداشته و زنجیر آتشی در هیچ‌کدام از کتب تاریخی آن دوره نوشته‌ نشده است؛ اما با استناد به کتابی به نام «بیاضه» نوشتۀ نویسنده محلی «محمدحسین صالح» این مراسم مذهبی به تائید رسیده است. البته مستندات تاریخی ندارد، اما می‌توان به‌عکس‌های یک جغرافیدان و جهانگرد سوئدی به اسم اسون هدین (seven heiden) که در دوران مظفرالدن شاه قاجار از منطقه طبس به یادگار گذاشته، قدمت برگزاری مراسم عزاداری را به اثبات رساند. بر این اساس، منطقه بیاضه یکی از کهن‌ترین مناطق تاریخی ایران است و قدیمی‌ترین نام باستانی این سرزمین در کتاب «احسن التقاسیم» نوشتۀ «ابوعبدالله مقدسی» به «برازوا» اشاره‌ شده که معادل فارسی آن در گویش کردی به معنای سرزمین بلند، چیزی شبیه به جزیره و نام گیاهی باستانی دریاییِ شناخته‌شده است که بسیاری از افراد در این مورد اطلاعی ندارند.

او که به «فاضل» تخلص دارد، با بیان اینکه قدیمی‌ترین قنات ایران با ساختار و مهندسی بسیار پیچیده‌ در این منطقه قرار دارد، افزود: این «قنات» در کنار یک تمدن کهن واقع است که قدمت آن را مربوط به دوره ساسانیان می‌دانند، ولی من قدمت آن را فراتر از دوره ساسانیان می‌بینم.

"این مراسم به مرور در آنجا شکل می‌گیرد که این اتفاق مربوط به سال‌های ۳۰۰ و ۴۰۰ هجری قمری است"بیاضه به‌عنوان یک مهد و گهواره کهن از یک تمدن عظیم گمشده است که کسی تابه‌حال در کتاب‌ها و اسناد به آن نپرداخته و تنها کسی که طبق اسناد و شواهد در دوران محمدرضا شاه به این سرزمین سفر کرده، «ریچارای فرای آمریکایی» است که حدود ۸۰ یا ۹۰ سال پیش تشخیص داده که این منطقه، منطقه کهن و تاریخی است که باید کشف شود. متأسفانه بعد از انقلاب به علت عدم آگاهی و افراطی‌گری در عقاید مذهبی، مناطق باستانی را با بولدوزر شخم زدند و تاریخ آن به هم زده و درواقع یک نوع سرقت تاریخی در این منطقه اتفاق می‌افتد.

فاضلی یادآور شد: طبق تحقیقاتی که من به‌عنوان یک محقق طی ۲۰ سال روی تاریخ این منطقه داشته‌ام، ریشه عزاداری کهن منطقه بیاضه که به‌عنوان قدیمی‌ترین و کهن‌ترین منطقه خور و بیابانک شناخته‌شده است، مربوط به سال‌های ۲۰۰ هجری قمری است. در آن زمان امام رضا(ع) به‌صورت ناشناس از مناطق بیابانیِ آنجا که در آن زمان خلوت بوده رد می‌شده است که مردم متوجه شدند که یک شخصیت بزرگ مذهبی به اسم امام رضا(ع) از اینجا عبور می‌کند و این موضوع سینه‌به‌سینه نقل‌شده و آثاری از رد پای امام رضا(ع) در این منطقه وجود دارد. به نظر من منطقه بیاضه در عزاداری و مراسم زنجیر آتشی و تعزیه که مردم در آن حضور پیدا می‌کنند، تاریخ بسیار کهنی دارد و بنابراین قدمت زنجیر آتشی به ۱۲۰۰ سال پیش‌برمی گردد نه ۲۰۰ سال پیش؛ به دلیل اینکه عزاداری برای امام حسین(ع) شکل‌ گرفته که قبل از امام رضا(ع) بوده است.

این نویسنده و پژوهشگر با اشاره به اینکه تاریخ این منطقه را کسانی زنده نگه‌داشته‌اند که به خون‌خواهی امامزاده بیاضه «ابو محمدابراهیم» که در آن منطقه به شهادت رسیده است، به آنجا سفر می‌کنند، خاطرنشان کرد: «بنابراین زنجیر آتشی توسط همین اقوامی که از عربستان (مدینه) در بیاضه سکونت پیداکرده‌اند شکل‌ گرفته که به خون‌خواهی امامزاده ابو محمدابراهیم (که او قصد رفتن به دیدار امام رضا(ع) را داشته است و طبق مستندات قصد داشته که از همان مسیر امام رضا(ع) برود و در آنجا با ایرانیان که در آن زمان زرتشتیانی بودند که در بیاضه ساکن بودند) درگیر شده و جنگی بین ایرانی‌ها و علوی‌ها درمی‌گیرد و ابو محمدابراهیم در آنجا به دست ایرانی‌ها کشته شده و در آنجا دفن می‌شود. سپس عرب‌هایی از سمت عربستان به دنبال این شخص به بیاضه هجرت می‌کنند که هنوزهم طوایف آن‌ها در بیاضه به اسم هاشمی‌ها و موسوی‌ها که سید هستند، در بیاضه سکونت دارند.

او تصریح کرد: بر اساس کتاب‌های مربوط به قرن چهار، تقسیم‌بندی و نام‌گذاری هخامنشیان ساطراپی ۱۴، بیاضه ازنظر سندیتِ تاریخی جزو منطقه باستانی کری است که از ۳ نقطه تاریخی شکل می‌گیرد که بنیان اصلی آن «بیادق یا بیاضه»، «جرمق یا گرمه» و «ارابه یا ایراج» است که در ایران باستان به آن منطقه «کری» می‌گفته‌اند.

او یادآور شد: نقل کرده‌اند که قدمت مراسم مذهبی زنجیر آتشی در بیاضه به ۲۰۰ سال پیش برمی‌گردد، اما به نظر من و با توجه به بعضی از آدابی که در تعزیه بیاضه به چشم می‌خورد و هم‌چنین سفر امام رضا(ع) که از این منطقه عبور کرده است و آثار و رد پا و زیارتگاه‌هایی که به‌عنوان قدمگاه به چشم می‌خورد، ریشه‌های تعزیه بیاضه در زنجیر آتشی مربوط به سفر امام رضا(ع) به این منطقه و گسترش علویان در این منطقه است.

این مراسم به مرور در آنجا شکل می‌گیرد که این اتفاق مربوط به سال‌های ۳۰۰ و ۴۰۰ هجری قمری است. ایرانی‌های اصیل (زرتشتیان) وقتی‌که در آن منطقه بوده‌اند، با عزاداری کردن و برپایی تعزیه آشنایی نداشته‌اند و شکل‌گیری تعزیه بیاضه از همان آداب ایرانیان باستان است و ورود زنجیر به این منطقه به دوران قاجار برمی‌گردد. دقیقاً در زمانی که «اسون هدین» سوئدی از آن منطقه گذر کرده و مهم‌ترین اثر تاریخی خود به نام «کویرهای ایران» ترجمه «پرویز رجبی» را به نگارش درآورده است.

فاضلی افزود: در کتاب «کویرهای ایران» به علت جلوگیری از ورود «اسون هدین» به مراسمات مذهبی، به‌طور مختصر از این مراسم تصویربرداری شده که مربوط به ۱۸۰ سال پیش است و نشان می‌دهد که مراسم عزاداری در این منطقه حاکم بوده است.

این پژوهشگر ادامه داد: طبق گفتۀ بزرگان ما، به دلیل اینکه مراسم زنجیر آتشی در سحرگاه روز عاشورا و ساعت چهار صبح برگزار می‌شود که آفتاب هنوز طلوع نکرده، این مراسم نماد آتش گرفتن خیمه‌های اولاد و اهل‌بیت حسین‌ابن‌علی(ع) است. در این مراسم با بستن الیاف نخی به دانه‌های زنجیر و کشیدن آن در مایع سوختنی به نام نفت، زنجیرها خیس می‌شود و کسی که می‌خواهد زنجیر بزند یک سربند به سرخود می‌بندد و لباس ضخیمی به تن می‌کند که آتشِ زنجیر او را اذیت نکند، دست‌ها نیز پوشانده شده و کفش می‌پوشند. حدود ۵۰ نفر برگزاری این مراسم را بر عهده می‌گیرند و با فاصله به‌صورت دایره‌وار در میدان قدیم حسینیه قدیم حرکت کرده و با توجه به مداحیِ  نوحه‌سرا و با این جملۀ مرثیه‌خوان در آخرِ این تعزیت که «آتش به خیمه‌گاه آل پیمبر افتاد» آن ۵۰ نفر شروع به آتش زدن زنجیرها می‌کنند و به‌صورت ضربدری این زنجیرها را به دورِ خود حرکت می‌دهند.

این نویسنده و محقق ادامه داد: گاهاً این افراد نخی را به انتهای زنجیر بسته و به مچ دست می‌اندازند که این زنجیر ناخودآگاه از دستشان رها نشود و به جمعیت اصابت نکند، ضمن اینکه زنجیر به‌صورت ضربدری در اطراف آن‌ها حرکت می‌کند و از حرکت زنجیر، دایره آتشینی به دور آن‌ها ایجاد می‌شود که این دایره‌های آتشین، نماد آتش گرفتن خیمه‌های امام حسین(ع) و پراکنده شدن اولاد و اهل‌بیت حسین‌ابن‌علی(ع) در صحرای کربلا در غروب روز عاشورا است.

او یادآوری گرد: این مراسم به مدت ۲۰ دقیقه طول می‌کشد و وقتی‌که سوختن فیتیله‌ها تمام شد، زنجیرها هنوز داغ است و افرادی که در آنجا هستند تا زمانی که نوحه‌خوانی تمام شود (که معمولاً از پیر غلامان همچون «سید غلامرضا هاشمی» آن را بر عهده دارد) زنجیر را به پیکر خود می‌کوبند و گاهاً ابتدا زنجیر را به زمین کوبیده تا آتش‌ها ریخته شود و بعد زنجیر را به پیکر خویش می‌زنند.

فاضلی افزود: در ادامه، آن‌ها به‌صورت دایره‌وار دور میدان می‌چرخند و افرادی چوب به دست که چوب را به‌صورت افقی در دستان خویش گرفته‌اند اطراف آن‌ها ایستاده‌اند و مانع ورود کودکان و زنان می‌شوند که گرداگرد حسینیه قدیم و حتی پشت‌بام‌ها گردهم آمده‌اند و در آنجا حضور دارند، چراکه تنها جوانان و میان‌سالان از خانواده‌های مشخصی حق ورود به این مراسم را دارند و همچنین عده‌ای برای امنیت بیشتر مراسم با کپسول آتش‌نشانی حضور دارند.

"در سطح جهان این مراسم مربوط به ایران و منطقه باستانی بیاضه است و هیچ فرد یا قوم و قبیله‌ یا شهری تاکنون در ایران چنین مراسمی نداشته است"ضمن اینکه آدابی همچون پریدن به هوا در حسینیه، زدن نیزه وسط زمین قتلگاه توسط امام، شیر، زعفرجنی و سلطان غیث، از انحصارات این عزاداری است.

او خاطرنشان کرد: مردمی که در اطراف این صحنه به گرد هم آمده‌اند، شیون‌کنان عزاداری می‌کنند و عکاسان و خبرنگاران بسیاری در سال‌های اخیر به این قائله پیوسته‌اند و عکس‌برداری و فیلم‌برداری می‌کنند. در سطح جهان این مراسم مربوط به ایران و منطقه باستانی بیاضه است و هیچ فرد یا قوم و قبیله‌ یا شهری تاکنون در ایران چنین مراسمی نداشته است. در واقع هدف مردم از برگزاری این مراسم حفظ آداب و سنن گذشتگان و هدف دیگر از برگزاری این مراسم نیز توجه جوامع مختلف و حضورشان در این مراسم است که باعث گسترش و ماندگاری مراسمی است که تلفیقی از آتش ایرانیان زرتشت در تعزیه سوز «سیاوش» و نام‌آوران سرزمین کهن ایران‌زمین و آداب قوم مهاجر این سرزمین است.

انتهای پیام