املاک و خانه‌های موقوفه حضرت علی

املاک و خانه‌های موقوفه حضرت علی

حضرت علی†، در طول عمر بابرکت خویش، بخصوص در مدت ۲۵ سال سکوت ایشان، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند.

۲. مساجد وقفی حضرت علی†

از دیگر موقوفات حضرت علی† که ابن شهرآشوب در کتاب خود به آن‌ها اشاره نموده؛ مسجد است. وی می‌نویسد: طبق گواهی تاریخ، مسجد نخستین رقبه وقفی بوده است که در فرهنگ اسلام مطرح شده و از بدو ورود پیامبر اکرمˆ، به مدینه، صیغه وقف بر قطعه زمینی جاری شد که بعدها در محل آن، مسجدی احداث شد. در دوران ‏حضرت علی† نیز این سنّت حسنه ادامه یافت. حضرت علاوه بر مشارکتی که در ساختن سایر مساجد مانند مسجدالنبیˆ داشتند، بیش از شش باب مسجد نیز خود مستقلاً بنا کردند و وقف نمودند که عبارتند از:

الف.

"املاک و خانه‌های موقوفه حضرت علیحضرت علی†، در طول عمر بابرکت خویش، بخصوص در مدت ۲۵ سال سکوت ایشان، به حفر چاه، احداث نخلستان و ایجاد مزارع و کشتزارهای متعدد مشغول بودند.2"مَسجِدُ الفَتح: این مسجد در مدینه، در مکانی که دعای پیامبرˆ برای پیروزی مسلمانان در جنگ خندق به اجابت رسید، واقع شده است. (یاقوت حموی، ۱۳۹۹، ج۹، ص۱۲۰) از سرانجام این موقوفه در کتب تاریخی چیزی ذکر نگردیده است.

ب. مَسجِدُ الجَاِمعُ البَصرَه: از مکان دقیق این مسجد و سرانجام وقف آن، اطلاعی در دست نیست. (تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه‌های ایمان به خدا و آخرت است و امیرمؤمنان۷ مساجدی بنا کرده است که نام برخی از آنها در تواریخ اسلامی ضبط شده است. از آن جمله است: مسجد الفتح در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مسجدی در کوفه، مسجدی در بصره).

(ر.ک . مناقب، ج۱، ص۳۲۳ / بحارالانوار، ج۴۱، ص۳۲)

ج. مسجدی در منطقه احد: این مسجد در مقابل قبر حمزه، عموی پیغمبرˆ قرار گرفته است. (قائدان، ۱۳۸۶، ص۲۱۱) از سرانجام این موقوفه در کتب تاریخی چیزی ذکر نگردیده است.

د. مسجدی در میقات حج: از مکان دقیق این مسجد و سرانجام وقف آن، اطلاعی در دست نیست.

"مساجد وقفی حضرت علی†از دیگر موقوفات حضرت علی† که ابن شهرآشوب در کتاب خود به آن‌ها اشاره نموده؛ مسجد است"(ر.ک . مناقب، ج۱، ص۳۲۳ / بحارالانوار، ج۴۱، ص۳۲)

ه‍ .مسجدیدرکوفه:از مکان دقیق این مسجد و سرانجام وقف آن، اطلاعی در دست نیست. (همان)

و. مسجدی در عُبّادان: از مکان دقیق این مسجد و سرانجام وقف آن، اطلاعی در دست نیست. (ابن‌شهرآشوب، ۱۴۰۴، ج۲، ص۱۳۵)

۳.

املاک و خانه‌های موقوفه حضرت علی†:

الف. خانه‌ای در محله بنی زُرَیق: یکی از حالات وقف خاص امام، وقف خانه‌ای در مدینه در محله «بنی زُرَیق» بر خاله‌های خود است.

از امام صادق† نقل شده است که امیرالمؤمنین علی† خانه‌ای در محله بنی زُرَیق داشتند و بدین صورت آن را وقف کردند: «به نام خدای بخشاینده مهربان. این است آنچه علی بن ابی‌طالب آن را در حالی که زنده و کامل بود، صدقه کرد. وقف نمود خانه خود را که در بنی زُرَیق قرار دارد، صدقه‌ای که فروخته نمی‌شود و هبه نمی‌گردد تا خدایی که وارث آسمان و زمین است آن را وارث شود. و در این خانه، خاله‌های خود را سکونت داد مادامی که خود یا اولادشان زنده هستند و وقتی مرگ آن‌ها فرارسید برای محتاجانی از مسلمانان باشد».

"وی می‌نویسد: طبق گواهی تاریخ، مسجد نخستین رقبه وقفی بوده است که در فرهنگ اسلام مطرح شده و از بدو ورود پیامبر اکرمˆ، به مدینه، صیغه وقف بر قطعه زمینی جاری شد که بعدها در محل آن، مسجدی احداث شد"(حرّ عاملی، ۱۴۰۹، ج۱۹، ص۱۸۷) از سرانجام این موقوفه در کتب تاریخی چیزی ذکر نگردیده است.

آنچه ذکر شد اسامی موقوفاتی بود که در کتب تاریخی از آن‌ها نام برده شده و شاید تعداد موقوفات آن حضرت بیش از این‌ها بوده و اسناد و مدارک آن‌ها در طول تاریخ و گذر زمان (عمداٌ یا سهواً) از بین رفته باشد. حتی موقوفاتی که حضرت به صراحت، نام آن‌ها را در وقف‌نامه خود آورده و صیغه وقف بر آن‌ها جاری ساخته بود، در طول زمان و با روی کار آمدن حکومت‌های گوناگون، بارها از عرصه وقف خارج و جزو اموال شخصی آنان گردید و متأسفانه اکنون نیز سرانجام هیچ‌یک از موقوفات آن حضرت مشخص نیست.

نکته حائز اهمیت در بررسی موقوفات حضرت، تأثیر موقوفات ایشان در تمدن‌سازی و پیشرفت و توسعه نظام اسلام است؛ نظامی که توسط پیامبر گرامیˆ پایه‌ریزی شد و در سنّت ایشان نمود پیدا کرد و پس از ایشان در کلام و سیره ائمّه معصوم‰ و بیش از همه در سیره حضرت علی† ظهور و بروز یافت.

اهتمام فوق‌العاده امیرالمؤمنین† به سنّت وقف، با توجه به درایت و حکمت بی‌نظیر ایشان، حاکی از اهمیت این سنّت در مکتب اقتصادی اسلام است و با توجه به این رویکرد امام علی†، شایسته است که به وقف به عنوان یک نهاد مؤثر اقتصادی توجه شود. ویژگی عمده وقف این است که کارکردهای اقتصادی آن تا حد زیادی متفاوت از کارکردهای دو بخش مرسوم اقتصاد، یعنی بخش خصوصی و دولتی است؛ زیرا وقف به لحاظ ارتباط موارد مصرف آن با تأمین نیازهای دولتی، مشابه نهادهای بخش دولتی است؛ ولی از این نظر که منابع مالی و مدیریت آن اصالتاً به عهده بخش خصوصی است، همانند نهادهای بخش خصوصی است. از این‌رو، در اقتصاد جدید، این­گونه نهادها به عنوان بخش سوم اقتصاد شناخته می‏شوند.

سنّت حسنه وقف در مکتب اقتصادی اسلام، دارای امتیازات ویژه‌ای است؛ زیرا اولاً، در جامعه اسلامی به سبب وجود انگیزه‌های معنوی و ایمان به جهان آخرت، زمینه مساعدی برای تثبیت این رفتارها وجود دارد. ثانیاً، این سنّت حسنه علاوه بر اینکه انگیزه نیرومند و مقدّسی را برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی به وجود می‌آورد، مهم‌ترین هدف اقتصادی اسلامی، یعنی توزیع عادلانه ثروت و درآمد را نیز محقق می‌سازد.

ثالثاً، وقف راهبرد اقتصادی مناسبی برای تحقق مردم‌سالاری دینی است و انتظار می‌رود با تقویت این نهاد، بسیاری از هزینه‌های دولتی توسط خود مردم تأمین گردد و زمینه‌های حضور دولت در اقتصاد به حداقل مقدار آن کاهش یابد. با وجود این، اطمینان از کارایی عملکرد این نهاد، در شرایط اقتصاد جدید، بررسی‌های فقهی و کارشناسی تازه‌ای را می‌طلبد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

۱. نهاد وقف با لغات و واژگان متفاوت از دیرباز، حتی پیش از ظهور دین مبین اسلام در میان جوامع به اشکال گوناگون وجود داشته است و مردم از دیرباز با این امر خیر و انسان‌دوستانه آشنایی داشته‌اند و با ظهور اسلام و ترویج تعالیم و دستورات این دین مبین مبنی بر انجام اعمال خیرخواهانه و خداپسندانه در جهت تأمین نیازهای مردم و به دنبال آن با تأکیدهای پیامبر بزرگ اسلام حضرت محمّد مصطفیˆ و ائمّه معصوم: در کلام و سیره و سنّت ایشان، این سنّت حسنه به صورت بارز، مورد استقبال مردم، به ویژه مسلمانان، قرار گرفت. پیامبر اکرمˆ و اهل‌بیت مکّرم ایشان‰ نیز در زمان حیات گهربار خویش، به سبب آینده‌نگری و تأمین منافع و مصالح مسلمانان به طور عملی، سنّت نیکوی وقف را به دیگران آموزش می‌دادند و خود نیز، هم در کلام و هم در سیره عملی، مروّج این فرهنگ و سنّت حسنه بودند.

در میان ائمه معصوم‰، بیش از همه حضرت علی† دارای موقوفات است. در کتب تاریخی[13] آمده است که آن حضرت در طول زندگانی پرخیر و برکت خویش، تمامی اموال و دارایی‌های خود را ـ که همه از راه حفر چاه و احداث نخلستان و کشت و زرع به دست آمده بود ـ در راه خدا وقف نمودند تا این صدقه جاریه همیشه برای آن حضرت باقی بماند.

"حضرت علاوه بر مشارکتی که در ساختن سایر مساجد مانند مسجدالنبیˆ داشتند، بیش از شش باب مسجد نیز خود مستقلاً بنا کردند و وقف نمودند که عبارتند از:الف"بر اساس اسناد موجود،[14] درآمد سالانه حضرت علی† از موقوفات خویش بالغ بر ۴۰ هزار دینار بوده که همه صرف خدمت به جامعه اسلامی و امور خیریه و ‏گسترش اسلام و کمک به محرومان و نیازمندان می‌شده است.

اهتمام فوق‌العاده امیرالمؤمنین علی† به سنّت وقف، حاکی از اهمیت این سنّت در مکتب اقتصادی اسلام است و با توجه به این رویکرد امام علی† شایسته است که به وقف به عنوان یک نهاد مؤثر اقتصادی توجه شود. با در نظر گرفتن این نکته بسیار مهم که حضرت علی† با توجه به نیاز جامعه اسلامی زمان خود و شرایط جغرافیایی قلمرو اسلامی صدر اسلام، با حفر چاه و احداث نخلستان و وقف آن‌ها برای تأمین نیاز جامعه اسلامی اقدام نموده‌اند، به تمامی مسلمانان و خیّران را به این مهم رهنمون شده‌اند که متناسب با نیاز روز جامعه، دارایی‌های خود را وقف کنند.

امید است مردم جامعه اسلامی ما با تمسّک به سنّت و سیره پیامبر گرامی اسلامˆ و ائمّه اطهار‰ به ویژه حضرت علی† در انجام سنّت حسنه وقف ـ این امر انسان‌دوستانه و خداپسندانه ـ علاوه بر احیای سنّت رسول‌الله و ائمّه اطهار‰ گام مؤثری در راه رشد و گسترش فرهنگ اسلامی و در پرتو آن، هموار کردن راه‌های توسعه اقتصادی و برقراری عدالت اجتماعی بردارند. ان‌شاءالله.

پی نوشت:

[13]. ابن شهرآشوب مازندرانی، رشیدالدین محمّد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب (المناقب لابن شهرآشوب)، ط. الثانیه، قم، المطبعه العلمیه، ۱۴۰۴، ج۲، ص۱۲۳.

[14].

قال علی{علیه السلام}: «لقد رأیتنی مع رسول الله صلی الله و علیه و آله و إنی لا ربط الحجر علی بطنی من الجوع  و إن صدقه مالی لتبلغ أربعین ألف دینار»؛ علی{علیه السلام} فرمود: مرا در زمان رسول خدا صلی الله و علیه و آله می‌دیدی که از گرسنگی، سنگ بر شکم خود می‌بستم، در حالی که امروزه صدقه مالم بالغ بر چهل هزار دینار است. (شیبانی، احمد بن محمد بن حنبل، المسند، تحقیق: عبدالله محمد درویش، ج۱، ص۳۳۴، ح ۱۳۶۸ و ج ۲، ص ۷۱۲، ح ۱۲۱۸)

مراجع

فهرست منابع
۲. ابن ابی‌الحدید، عزالدین عبدالحمید بن محمد، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دار احیاءالتراث، ۱۳۸۷.
۳. ابن شبه نمیری بصری، تاریخ المدینه المنوره، تحقیق فهیم محمّد شلتوت، بیروت، دار التراث، ۱۴۱۰.
۴.

"مَسجِدُ الفَتح: این مسجد در مدینه، در مکانی که دعای پیامبرˆ برای پیروزی مسلمانان در جنگ خندق به اجابت رسید، واقع شده است"ابن شهرآشوب مازندرانی، رشیدالدین محمّد بن علی، مناقب آل أبی‌طالب (المناقب لابن شهرآشوب)، ط. الثانیه، قم، المطبعه العلمیه، ۱۴۰۴.
۵. ابن مغازلی، علی بن محمد بن محمد واسطی شافعی، مناقب علی بن أبی‌طالب علیه‌السلام (المناقب لابن المغازلی)، اعداد محمّدباقر بهبودی، ط. الثانیه، طهران، المکتبه الإسلامیه، ۱۴۰۲.
۶. بحرانی، کمال‌الدین میثم بن علی، شرح نهج‌البلاغه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۶۲.
۷.

تلمسانی، علی بن محمّد بن مسعود خزاعی، تخریج الدلالات السمعیه، تحقیق الدکتور احسان عبّاس، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۰۵.
۸. حجاریان، محسن، «فرهنگ وقف در اسلام»، فصلنامه مشکوهْْ، ش۵۰ (بهار 1375‎).
۹. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق.
۱۰. ـــــــــــــــــــــــــ ، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹.
۱۱. دشتی، محمّد، ترجمه نهج‌البلاغه، چ چهل و هفتم، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین†، ۱۳۸۹.
۱۲.

"مَسجِدُ الجَاِمعُ البَصرَه: از مکان دقیق این مسجد و سرانجام وقف آن، اطلاعی در دست نیست"سمهودی، علی بن عبدالله حسنی شافعی، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، تحقیق عبدالحمید، محمد محیی الدین، ط. الثانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳.
۱۳. شریف رضی محمد بن حسین موسوی، خصائص الأئمه علیهم‌السلام (خصائص أمیرالمؤمنین علیه‌السلام)، تحقیق محمّد هادی الأمینی، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه التابع للحضره الرضویه المقدسه، ۱۴۰۶.
۱۴. شکوری، سید احمد، «موقوفات امیرالمؤمنین»، فصلنامه میراث جاویدان، ش چهارم (زمستان۱۳۷۳).
۱۵. شیبانی، احمد بن محمد بن حنبل، المسند، تحقیق: عبدالله محمد درویش، ج۱، ص۳۳۴، ح۱۳۶۸، و ج۲، ص۷۱۲، ح۱۲۱۸.
۱۶.

صدوق، محمد بن علی بن حسین، الخصال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعه الرابعه، ۱۴۱۴ق.
۱۷. طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفه الرجال (خلاصه رجال کَشی)َ، تصحیح حسن مصطفوی، چ سوم، مشهد، دانشگاه مشهد،۱۳۷۱.
۱۸. ـــــــــــــــــــــــــ ، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۱.
۱۹. عالمی، حسن، «علی علیه‌السلام و استخراج آبهای زیرزمینی»، نشریه فرهنگ جهاد، شماره ۷-۸، صص ۲۶۳-۲۷۶، بهار و تابستان ۱۳۷۶.
۲۰. علامه حلّی، جمال‌الدین ابومنصور حسن بن یوسف، کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین علیه‌السلام، تحقیق علی الکوثر، قم، مجمع احیاء الثقافه الإسلامیه، ۱۴۱۱.
۲۱.

"(تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه‌های ایمان به خدا و آخرت است و امیرمؤمنان۷ مساجدی بنا کرده است که نام برخی از آنها در تواریخ اسلامی ضبط شده است"فروزش، روح‌الله، مجموعه قوانین و مقررات اوقاف، چ سوم، تهران، خرسندی، ۱۳۸۹.
۲۲. فیض‌الاسلام، علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج‌البلاغه، چ دهم، قم، دارالعلوم، ۱۳۶۲.
۲۳. قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکّه مکرمه و مدینه منوّره، چ نهم، تهران، مشعر، ۱۳۸۶.
۲۴. کلینی رازی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، بیروت، دارصعب و دارالتعارف، ۱۴۰۱.
۲۵. کوفی قاضی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علیه‌السلام (المناقب للکوفی)، تحقیق محمّدباقر المحمودی، قم، مجمع إحیاء الثقافه الإسلامیه، ۱۴۱۲.
۲۶.

مبرّد، محمد بن یزید ازدی، الکامل، تحقیق محمّد احمد الدالی، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳.
۲۷. مجلسی، محمّدباقر، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمّه الأطهار علیهم السلام، ط. الثانیه، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳.
۲۸. ـــــــــــــــــــــــــ ، مرآه العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، تحقیق هاشم الرسولی المحلاتی، ط. الثالثه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۰.
۲۹.

"از آن جمله است: مسجد الفتح در مدینه، مسجدی در کنار قبر حمزه، مسجدی در میقات، مسجدی در کوفه، مسجدی در بصره)"محمّدی ری شهری، محمّد، موسوعه الإمام علی بن ابی‌طالب فی الکتاب و السنه و التاریخ، بمساعده محمّدکاظم الطباطبائی و محمود الطباطبائی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۱.
۳۰. محمدی‌خوانساری، سیدجلیل، دانش‌نامه فرهنگ لغات و اصطلاحات وقف، قم، اداره کل حج و اوقاف و امور خیریه، ۱۳۹۳.
۳۱. مفید، عبدالله محمّد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۳.
۳۲. نجمی، محمّد صادق، تاریخ حرم ائمّه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوّره، تهران، مشعر، ۱۳۸۰.
۳۳. نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، ط.

الرابعه، بیروت، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۸.
۳۴. یاقوت حموی، شهاب‌الدین یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۹.
۳۵. یعقوبی، أحمد بن أبی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، ۱۴۱۱.

نویسندگان:

عفت خوشندودی، اصغر منتظرالقائم

فصلنامه شیعه شناسی شماره ۴۸

انتهای متن/