«هایلایت»، اخلاق‌گرایی سکولار و روایتی هالیوودی از غیرت

خبرگزاری فارس - ۱۵ خرداد ۱۳۹۷

«هایلایت»، اخلاق‌گرایی سکولار و روایتی هالیوودی از غیرت

«هایلایت» استعاره از واقعیت‌های پوشیده در متن زندگی روزمره ـ از جمله خیانت در روابط زناشویی ـ است که کارگردان خواسته آن‌ها را برجسته و اصطلاحاً هایلایت کند اما در این فیلم اثری از شاخص‌های اخلاقی همچون حیا دیده نمی‌شود و اخلاق‌گرایی «هایلایت» سکولار است.

به گزارش خبرنگار سینمایی خبرگزاری فارس، محصولات فرهنگی به ویژه فیلم‌های سینمایی از جنبه‌ها و زوایای نظری مختلف قابل نقد و بررسی هستند. شاید رایج‌ترین نوع تحلیل فیلم، تحلیل از زاویه استانداردهای تخصصی هنری باشد؛ اما واضح است که چنین تحلیلی همه واقعیت موجود در دنیای فیلم را بازنمایی نمی‌کند.

تحلیل فیلم کار متخصصین حوزه هنر هست؛ اما تنها، کار این قشر نیست. هر مخاطبی می‌تواند و شاید باید بتواند محصول فرهنگی ارائه شده به خود را به تحلیل بنشیند.

سینما به مثابه پدیده‌ای فرهنگی لایه‌های مختلف کلان و خُرد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تا معرفتی، هنجاری، ارزشی و نمادین جامعه را درمی‌نوردد و بسته به پیش‌فرض‌ها، تجربه زیسته، تعلقات و باورهای مخاطب، پیام‌های مختلفی را عرضه می‌دارد.

مؤسسه «آفاق فرهنگ» ضمن مشاهده دقیق فیلم‌های بخش سودای سیمرغ سی و ششمین جشنواره فیلم فجر، گزارشی از هر فیلم ارائه کرده است. در تهیه این گزارش، برخی از شاخص‌های مطرح در حوزه‌های معارف اسلامی، جامعه‌شناسی فرهنگی و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ به این ترتیب که فیلم‌ها توسط کارشناسان مشاهده و سپس دیالوگ‌ها نیز به صورت نسبتاً دقیق بازشنیده شده است. در مرحله بعد، نکات قابل توجه هریک از آثار، جمع‌آوری و در قالب تحلیل فرهنگی اجتماعی به نگارش نهایی درآمده‌اند.

در ادامه و طی سلسله مطالبی،‌ تحلیل فیلم‌های حاضر در جشنواره سی‌و‌ششم فجر منتشر می‌شود که بخش نوزدهم آن به فیلم سینمایی «هایلایت» ساخته اصغر نعیمی اختصاص دارد.

درباره فیلم

در خلاصه فیلم آمده است: یک تصادف اتومبیل، آدم‌هایی را رو در روی یکدیگر قرار می‌دهد.

"مراقبت از مصدومین و انتظار برای به هوش آمدن آن‌ها، انتظاری طولانی و جان‌کاه است"مراقبت از مصدومین و انتظار برای به هوش آمدن آن‌ها، انتظاری طولانی و جان‌کاه است. «هایلایت» در ژانر درام اجتماعی، ماجرای زندگی زن و مردی است که همسران آن‌ها در تصادفی آسیب‌دیده و به کما رفته‌اند. خانواده‌ها پس از تصادف با یکدیگر آشنا می‌شوند و ماجراهایی آغاز می‌شود. سوژه اصلی فیلم، مسأله خیانت در روابط زناشویی است.

درباره نام فیلم

به نظر می‌آید «هایلایت» استعاره از واقعیت‌های پوشیده در متن زندگی روزمره است که کارگردان خواسته آن‌ها را برجسته و مشخص کند. درواقع مسأله خیانت در روابط زناشویی که در این اثر با عنوان «انتقام» پیگیری می‌شود، به یکی از معضلات سبک زندگی مدرن تبدیل شده است.

این آسیب، اگرچه به دلیل بافت دینی جامعه ایران، بسیار ناچیز و غیر قابل مقایسه با جوامع دیگر است، اما با مروری بر صفحه حوادث روزنامه‌ها و آمار شکایات دادرسی، درخواهیم یافت هایلایت، به موضوع مهمی پرداخته و آن را اصطلاحاً «هایلایت» کرده است.

اخلاق سکولار و انسانی؛ روایتی هالیوودی از غیرت

با توجه به موضوع فیلم باید گفت «هایلایت» اساساً فیلمی مربوط به بحران در «اخلاق زیستی و اجتماعی» است. این نکته به‌ویژه با توجه به پایان فیلم و دیالوگ‌هایی که ردوبدل می‌شود اثبات می‌شود. «هایلایت» دغدغه اخلاق دارد اما چه اخلاقی؟ با عنایت به دامنه مباحث مطرح در اثر و سبک زندگی‌ای که در نمادهایی مثل مدل رابطه خانوادگی (برادرشوهر و لیلی جان) و نیز اینکه نامی از خدا حتی وقتی صحبت از جواب کردن دکتر و در کما بودن هست و ... به میان نمی‌آید، می‌توان گفت رویکرد اصلی «هایلایت» بررسی مسأله غیرت، خیانت و انتقام از منظر اخلاق سکولار و انسانی است.

در حالیکه بستر اصلی طرح این موضوع در زیست‌بوم اجتماعی و فرهنگی ایران در قالب معارف دینی قابل تحلیل است. حتی آنجایی که صحبت از غیرت در فیلم می‌شود، از پَسِ آن انتقامی وسوسه‌آلود و شیطانی و نهایتاً حسی التذاذی عیان می‌شود نه غیرتی مردانه.

"«هایلایت» در ژانر درام اجتماعی، ماجرای زندگی زن و مردی است که همسران آن‌ها در تصادفی آسیب‌دیده و به کما رفته‌اند"در واقع، غیرت ایرانی اگر واقعاً غیرت باشد، هیچ‌گاه به دام شیطان نمی‌افتد. در نظام معارف مدرن، اساساً مسأله‌ای به نام غیرت به مفهوم حسادت فروکاهش پیدا می‌کند و در بسیاری از موارد معنایی التقاطی از آن ارائه‌شده و به «انتقام» تقلیل می‌یابد.

در «هایلایت» اثری از شاخص‌های اخلاقی همچون حیا دیده نمی‌شود و دقیقاً از همین منظر است که می‌توان اخلاق‌گرایی «هایلایت» را بیشتر از هر چیز مدرن، سکولار و ناسوتی دانست. در فیلم شاهد هستیم که زن و مرد دائماً سیگار می‌کشند. این نکته از نظر نمادی نشان از احساس درماندگی و یأسی درونی است که هر دو در جهان انسانی و سکولار به آن رسیده‌اند نه در جهانی توحیدی و متصل به نور رحمت الهی. زنی که خیانت او به شوهرش اثبات شده و خودش از پدر و همسرش عذرخواهی می‌کند، بدون هیچ نمادی از اخلاق اسلامی و تنها مبتنی بر اخلاق انسانی و سکولار پذیرفته و بخشیده می‌شوند.

در فیلم بعد از پیشنهادهای خیانت مرد به زن و وسوسه شدن زن، شاهد هستیم که گفتمان اخلاقی غالب می‌شود.

زن در پاسخ به او می‌گوید: «چیزی که غلطه، غلطه... من و تو آدمای بدی نیستیم. فقط داریم اداشونو در می‌یاریم. سعی کن ببخشیش... تلافی کردن چه فایده‌ای داره وقتی نمی‌دونی چرا؟».

"درواقع مسأله خیانت در روابط زناشویی که در این اثر با عنوان «انتقام» پیگیری می‌شود، به یکی از معضلات سبک زندگی مدرن تبدیل شده است"این رویکرد در بسیاری از آثار اخلاقی هالیوود نیز مشاهده می‌شود. در حقیقت مسأله اصلی فیلم بیشتر از هر چیز بحران اخلاق و خانواده مدرن است. موضوعی که در آسیب‌شناسی روابط زناشویی و خانواده در فیلم‌های هالیوودی هم به یک سوژه تکراری تبدیل شده است. غرب مدت‌هاست که به این بحران آگاهی یافته و اکنون در ایران نیز شاهد نسخه‌های هالیوودی از این موضوع هستیم.

آسیب‌شناسی مشاغل سخت

یکی از مواردیکه هایلایت ضمن آسیب‌شناسی فرهنگی و اجتماعی روابط خانوادگی ارائه می‌دهد، هشدار پیرامون مشاغل سختی است که ضرورتاً باعث می‌شود تا بین محل زندگی مرد و زن فاصله بیندازد. هایلایت این مسأله مهم را، نقطه آغاز شروع مشکلات زندگی معرفی می‌کند.

پدرزن به داماد می‌گوید: «اگر بالاسر زندگیت بودی این‌جوری نمی‌شد. صدبار بهت گفتم این شغلِ لعنتی و کثافتی رو بیار تهرون. زندگیت رو راه بنداز. روبه‌راه کن. هی امروز فردا ! این دختر که توقعی ازت نداشت».

آسیب‌شناسی روابط زن و شوهر

رویکرد اصلی «هایلایت» آسیب‌شناسی روابط زناشویی در خانواده است.

"این نکته به‌ویژه با توجه به پایان فیلم و دیالوگ‌هایی که ردوبدل می‌شود اثبات می‌شود"کارگردان به‌جای برخورد با معلول، سعی کرده است تا به سراغ علل این مسأله رفته و از منظر موضوع فیلم، آن را کالبدشکافی کند. یکی از نکات مهم و درواقع تحلیل مسلط بر فیلم آن است که باید از خواسته‌های شریک زندگی خود با خبر بوده و نسبت به ارضای آن احساس مسئولیت داشت. در غیر این صورت مقصر عواقب آن، حتی اگر تا حد خیانت پیش رود، خود شما هستید! این تحلیل اگرچه بهره‌ای از واقعیت دارد، اما درواقع ساده‌لوحانه بر بسیاری از عوامل دیگر دخیل در موضوع ترجیح داده شده است.

زن خائن می‌گوید: «وقتی سعید اومد فکر کردم این تنهایی تموم میشه اما نشد؛ اما آن‌قدر درگیر کارش بود که انگار منو نمیدید. نمی‌خوام خودمو توجیه کنم. می‌ترسیدیم اگر با سعید بمونم تا آخر عمر تنها بمونم...».

یا در جایی دیگر زن که قصد انتقام داشت، می‌گوید: «این اواخر کمتر با هم بیرون می‌رفتیم».

هایلایت با اشاره به بحران‌های عاطفی، آن‌ها را در بروز آسیب‌هایی همچون خیانت و... مؤثر نشان می‌دهد. در حقیقت هایلایت با آسیب‌شناسی همسرداری و طرح موضوع انتظار همسران از یکدیگر، سعی دارد به جنبه‌های اخلاقی در این زمینه اشاره کند. در پایان فیلم وقتی لیلی در بحث خیانت و انتقام کنار می‌کشد به مرد می‌گوید: «تو می‌تونی بپرسی از زنت که کجا کم‌گذاشتی که اون بی‌راهه رفته؟ تا حالا به این فکر کردی؟ من وسیله انتقام تو از اون نیستم. مام نباید مثل اونا بشیم».

آسیب‌شناسی روابط زن و مرد

نکته خوبی که از فیلم قابل برداشت است طی دیالوگی میان زن و مرد مورد خیانت واقع شده اتفاق می‌افتد که به فکر انتقام از همسران خود با برقراری ارتباط با یکدیگر هستند.

"حتی آنجایی که صحبت از غیرت در فیلم می‌شود، از پَسِ آن انتقامی وسوسه‌آلود و شیطانی و نهایتاً حسی التذاذی عیان می‌شود نه غیرتی مردانه"مرد ضمن اشاره به اینکه یکی از کنجکاویه‌ای من در برقراری این ارتباط این بود که ببینیم چگونه موضوع خیانت آغاز می‌شود به پیشروی ناخودآگاه احساس میان جنس‌های مخالف اذعان می‌کند.

در جایی از فیلم به زمینه‌های شکل‌گیری انحراف اشاره می‌شود و دیالوگی به این شکل صورت می‌گیرد: «مرد: فکر نمی‌کردم این‌جوری بشه؛ اولش فقط یه کنجکاوی بود. می‌خواستم ببینم چه جوری شروع میشه... آدم یواش‌یواش درگیر میشه؛ بدون اینکه بخواد... بدون اینکه حتی بفهمه».

توجه به الگوهای سبک زندکی غربی و غیربومی

موضوعی که در فیلم اصلاً به آن پرداخت نمی‌شود تفاوت‌هایی است که اسلام میان زن و مرد در این موضوع قائل است و به صورتی برابرگونه در خصوص واقعه نسبت به مرد و زن قضاوت می‌کند و اتفاقاً مردی که به سبب انتقام گرفتن از نامزدش و مردی که با او رابطه داشته به فکر ارتباط با زن مرد مربوطه می‌گیرد، صاحب افکار شیطانی و حتی مقصر در خیانتی که به او شده، معرفی م‌یکند؛ گویی همه چیز در فیلم وارونه می‌شود. حتی زن خیانت کننده نیز خیلی از رفتار خود نسبت به همسرش احساس شرم ندارد و اتفاقاً نوع رفتار همسرش و بی‌توجهی به او و ترس از تنهایی را عامل خیانت معرفی می‌کند.

ضد ازدواج در هایلایت

یکی از نکات هایلایت که ضمن آسیب‌شناسی مسأله خیانت به آن می‌پردازد، اصل موضوع ازدواج است.

در برخی از سکانس‌های فیلم این موضوع مورد پرسش قرار می‌گیرد؛ این نکته نیز اساساً در بستر آموزه‌های مدرنیته و سبک زندگی غربی قابل فهم و درک است. سؤالی که مطرح است اینکه آیا هایلایت فیلمی ضد ازدواج است یا در راستای ترویج آن؟ دو روایت متناقض را می‌توان در فیلم از هم تشخیص داد.

در حقیقت آسیب‌شناسی خیانت در روابط زناشویی، نوعی تحکیم روابط خانواده محسوب می‌شود و از سویی القاء یأس و نومیدی از ازدواج، کمرنگ کردن این موضوع، در جایی از فیلم می‌بینیم که مرد می‌گوید: «هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم زندگی مشترک آن‌قدر سخت و پیچیده باشه» ـ زن: «بعضی وقتا فکر می‌کنم کاش ازدواج نمی‌کردم. شاید اینجوری همه‌چیز بهتر بود. چرا آدما با هم روراست نیستند؟ چرا به هم دروغ می‌گَن؟ مرد: نمی‌دونم. شاید برای اینه که آدمیزاد طمع‌کاره.

"این نکته از نظر نمادی نشان از احساس درماندگی و یأسی درونی است که هر دو در جهان انسانی و سکولار به آن رسیده‌اند نه در جهانی توحیدی و متصل به نور رحمت الهی"دائم داره حرص و جوش می‌زنه که از دنیا چیز بیشتری گیرش بیاد».

شاید بتوان این دیالوگ‌ها را نیز در راستای آسیب‌شناسی رفتار زناشویی تلقی کرد، اما به هر تقدیر ذکر آن از این منظر قابل توجه به نظر می‌رسد. در پایان فیلم شاهدیم که زن خائن بعد از شنیدن مرگ مردی که با آن رابطه داشته است، از ناراحتی و دوست داشتن او فریاد زده و اشک می‌ریزد و شوهرش در پشت او می‌ایستد و می‌شنود. همان‌طور که مشاهده می‌شود بستر اصلی طرح مباحث، مبتنی بر فرهنگ مدرن است. مسأله اینجاست که چند درصد از مردم ایران بر مبنای الگوهای سبک زندگی غربی ازدواج می‌کنند؛ زندگی می‌کنند و بعضاً دچار انحرافات به این سبک می‌شوند؟

عادی‌سازی خیانت یا آسیب‌شناسی

هایلایت در تبیین وضعیت بحرانی زن و مردی که همسرانشان به آن‌ها خیانت کرده است، گاه آن‌قدر پیش می‌رود که جنبه منفی دیالوگ‌ها از میان رفته و خیانت در قالب انتقام، به‌عنوان یک حق انسانی نشان داده می‌شود. اگرچه در پایان فیلم با نتیجه‌ای اخلاقی روبرو هستیم، اما دیالوگ‌های مؤثری در خصوص تبیین موضوع انتقام در هایلایت دیده می‌شود.

در واقع، انتقام‌جویی و نهایتاً نوعی احساس لذت شهوانی از انتقام خود را هم در مرد و هم در زن نشان داده می‌شود. زن به خانه مرد می‌رود. با هم به کافه می‌روند. اساساً با هم راحت‌اند و درد دل می‌کنند. آیا این واقعیت زیستی زن و مرد ایرانی است؟ زن خود را برای او آرایش می‌کند.

"موضوعی که در آسیب‌شناسی روابط زناشویی و خانواده در فیلم‌های هالیوودی هم به یک سوژه تکراری تبدیل شده است"به او می‌گوید احساس شرمندگی نکن از این حس و از این قبیل موارد. آیا این مسائل با واقعیت همخوان است؟ حتی آیا این موضوع حتی در واقعیت جامعه و خانواده غربی نیز به این شکل صادق است

به نظر می‌رسد نوعی تخیل و وهم هنری و گرته‌برداری از سوژه‌ای واقعی، به چنین فیلم‌نامه‌ای منجر شده است. مرد می‌گوید: «من نمی‌تونم هیچ‌کاری نکنم. دارم خفه می‌شم. دارم می‌ترکم.

انگار جای خون سَم توی رگم. می‌فهمی؟ ـ زن: می‌فهمم. ـ مرد: اگه می‌فهمی یه کاری بکن. به اندازه کافی تحقیر نشدی؟ از چی، از چی می‌ترسی؟ از انتقام؟ یا پشیمون شدی؟ ـ زن: تو هیچ‌وقت جای یه زن نیستی که بفهمی». زن در پاسخ به ابراز شرمندگی مرد به خاطر پیشنهاد بی‌شرمانه‌اش جواب می‌دهد: «سلام.

"هی امروز فردا ! این دختر که توقعی ازت نداشت».آسیب‌شناسی روابط زن و شوهررویکرد اصلی «هایلایت» آسیب‌شناسی روابط زناشویی در خانواده است"خواستم بگم بابت حرفی که زدید و احساسی که دارید شرمنده نباشید، نمی‌دونم؛ اینکه ما شبیه اونا بشیم خیلی وحشتناکه؛ اما خب فکریه که شاید خیلی راحت نمی‌شه جلوشو رو گرفت. پس شرمندگی نداره». در جایی دیگر زن از مرد می‌پرسد: «تو اگر نسرین (زن خائن) به هوش اومد چیکار می‌کنی؟ ـ مرد: ازش انتقام می‌گیرم. جدی گفتم. این‌طوری به اندازه ما حالش گرفته می‌شه.

تازه اگر با هم متحد بشیم می‌تونیم یه ضربه اساسی بهشون بزنیم!». به نظر می‌رسد فیلم در پرداختی ساده‌انگارانه و تخیلی قصد دارد این موضوع مهم را مورد کاوش قرار دهد که در آن موفق نیست.

مردم و سینمای خیانت

یکی از نکات قابل تحلیل در زمان اکران فیلم این بود که همچون فیلم «اتاق تاریک»، تقریباً همه مخاطبین با فرزندان کوچک و نوجوان خود تا پایان نشسته و سالن را ترک نکردند. این نکته در نوع خود یک مسأله فرهنگی و قابل تأمل است. از این گذشته اگرچه موضوع خیانت در تاریخ سینمای ایران تازه نبوده و نمونه‌هایی مشخص در این زمینه وجود دارد، اما نسبت مخاطبان با این سوژه از اهمیت برخوردار است.

به‌طور مشخص مردم هنگام اکران این فیلم دارای هیجانات می‌شدند و در برخی از فرازوفرودها (به‌طور مثال وقتی زن و مرد در خانه تنها شدند تا مقدمات انتقام را فراهم کنند و پدرزن مرد سر می‌رسد) از خود، واکنش‌های معناداری نشان می‌دادند. آیا مردم واقعاً به این فیلم و سوژه به‌عنوان سرگرمی و یک درام عاشقانه تلخ نگاه می‌کنند؟ آیا آن را یک فیلم اخلاقی و توصیه‌ای شامل شعارزدگی می‌دانند؟

مهم‌ترین موضوع در این فیلم، مسأله مخاطب است.

"کارگردان به‌جای برخورد با معلول، سعی کرده است تا به سراغ علل این مسأله رفته و از منظر موضوع فیلم، آن را کالبدشکافی کند"دختری در میان جمع و در هنگام دیدن فیلم ناگهان فریاد می‌زند «وای». پرسش این است که آیا مردم (زن و مرد) با شخصیت‌ها همذات‌پنداری می‌کنند؟ آن‌ها نسبت خود را با شخصیت‌ها چگونه تعریف می‌کنند؟ مسأله اساسی این است که برآیند و فایده ‌«هایلایت» برای زن و مرد ایرانی چیست؟ بدون شک کارگردان فیلم بدون داشتن ایده‌آل و الگوی مطلوب، روایتی اینچنین را نساخته است.

نکات مثبت

آسیب‌شناسی فرهنگی و اجتماعی از منظر: