چترهای صحن عتیق حرم حضرت معصومه(س) باز نمی‌شوند

به گزارش خبرنگار مهر، در قرن دهم هجری دختر شاه اسماعیل صفوی صحن مربعی شکل با سه ایوان در حرم مطهر حضرت معصومه (س) بنا کرد که بعد‌ها فتحعلی شاه، ظاهر آن را تغییر داد و به شکل هشت ضلعی نامنظم در آورد.

صحن عتیق حرم مطهر کریمه اهل بیت(ع)، قدیمی‌ترین صحن حرم است و دارای ۳۶ متر طول ۳۵ متر عرض و هفت ایوان شامل چهار ایوان در جنوب و سه ایوان در شمال است که البته این صحن در گذشته به صورت دو صحن کوچک بوده و از زمان فتحعلی شاه قاجار به این شکل در آمده است.

در ضلع جنوبی این صحن ایوان طلا قرار دارد و ایوان‌های دو سوی آن در سه جانب دیگر شانزده بقعه از جمله مقابر دو پادشاه قاجار را در خود جای داده است.

در گذشته راه ورود به حرم مطهر از قسمت شمالی صحن عتیق  بود که مدرسه فیضیه نیز در این قسمت قرار داشت  و در ورودی آن سر در زیبایی متعلق به دوره صفوی مشاهده می‌شد.

ضلع غربی این صحن به صحن مسجد اعظم راه دارد و در ضلع شرقی نیز راهرویی صحن عتیق را به صحن اتابکی متصل می‌کند که در سال‌های اخیر به تعداد این راهرو به منظور سهولت رفت و آمد زائران افزوده شده است.

فاصله صحن عتیق تا ضریح مطهر حضرت معصومه(ع) تقریبا ۲۰ متر است که یکی از اهداف مسقف کردن این صحن نیز پذیرش تعداد بیشتر زائران بود.

صحن عتیق پل ارتباطی بین صحن اتابکی و صحن مسجد اعظم

اما باید عنوان کرد که صحن عتیق بیشتر محل رفت و آمد و تردد زائران است و در واقع به عنوان پلی ارتباطی، قسمت غربی حرم را به قسمت شرقی متصل می‌کند و جز در ایام خاص که هیئت‌های مذهبی در این صحن مبادرت به برگزاری مراسم مذهبی می‌کنند و زائران برای شرکت در این مراسم‌ جمع می‌شوند، در سایر ایام سال محل مناسبی برای نشستن و انجام آداب زیارت و نماز خواندن نیست.

با این اوصاف مسئولان وقت تولیت حرم تصمیم گرفتند به منظور توسعه این صحن و فراهم آوردن شرایطی مناسب برای نشستن زائران به فکر مسقف کردن آن بیفتند.

آغاز پروژه استقرار چترهای سایبان از دو سال و نیم قبل با اعتبار یک میلیارد تومان

عملیات استقرار چترهای سایبان که قابلیت باز و بسته شدن داشتند با وجود مخالفت سازمان میراث فرهنگی، با الگو گیری از چترهای سایبان صحن مسجدالنبی، از حدود دو سال و نیم گذشته با اعتباری بالغ بر یک میلیارد تومان در صحن عتیق حرم مطهر حضرت معصومه(س) آغاز شد.

اجرای این طرح به مدت دو سال و توسط شرکت هیدرولیکی دقایق تنها شرکت آسیایی که موفق به ساخت چنین سازه‌هایی شده به طول انجامید و اواخر تیرماه سال جاری مصادف با نیمه شعبان برای اولین بار چهار چتری که بر پایه هیدرولیکی کار می‌کردند، فضای ۳۰۰ متری صحن عتیق را پوشاندند.

چترهای سایبان حریم بصری صحن عتیق را مخدوش کرده است

به گفته کار‌شناسان ستون‌های نسبتا بزرگ این چتر‌ها که با ارتفاعی نزدیک به ۱۶ متر در چهار سمت صحن عتیق تعبیه شده به حریم بصری این مکان مذهبی و تاریخی خدشه وارد کرده و سازه فلزی آنکه با نمایی از جنس کامپوزیت پوشیده شده فضای ناهمگون و نامتجانسی را در این صحن ایجاد کرده است.

مدیر پروژه چترهای سایبان حرم مطهر حضرت معصومه (س) در اوخر تیرماه سال جاری در گفتگو با خبرنگار مهر، عنوان کرده بود این پروژه تا هفته آینده به بهره برداری می‌رسد در حالی که تاکنون این چترهای سایبان نه در گرمای تابستان و نه در بارش پاییز باز نشده ا ند.

به گفته این مسئول پارچه‌های به کار رفته در این چتر‌ها فرانسوی و ضد حرارت و ضد آب است و تا ۱۰ سال ضمانت دارند و در این سیستم سنسورهای بادی نصب شده که در صورت افزایش وزش باد به صورت خودکار دستور جمع آوری چتر‌ها داده می‌شود و سیستم جمع آوری آب هم بر روی این چتر‌ها نصب شده که در صورت بارش باران، آب‌ها به فاضلاب هدایت خواهد شد.

سعید بلوری وعده داده بود که سیستم‌های روشنایی نیز در روزهای آینده بر روی این چتر‌ها نصب خواهد شد که فضای زیبایی به صحن خواهد بخشید اما متاسفانه هنوز این اقدام عملی نشده است.

جالب است مدیر پروژه چترهای سایبان حرم مطهر حضرت معصومه(س) در آن گفتگو اعلام کرده بود، در آینده قرار است در صحن حیاط مسجد اعظم قم و تعدادی از صحن‌های حرم امام رضا(ع) نیز این چترهای سایبان نصب شود.

سایبان‌های صحن عتیق حرم مطهر به مکانی مناسب منتقل می‌شود

در آخرین اظهار نظرهای رسمی مسئولان حرم، مدیر فنی و مهندسی آستانه مقدسه حضرت فاطمه معصومه (س) از انتقال سایبان‌های صحن عتیق حرم مطهر در آینده نزدیک به مکانی مناسب خبر داد.

حسین سروش با بیان اینکه محلی مناسب برای انتقال سایبان‌های صحن عتیق پیش بینی شده است اظهار داشت: این سایبان‌ها در آغاز فعالیت تولیت جدید آستانه مقدسه قم در مرحله ۷۰ درصد پیشرفت فیزیکی قرار داشت و ۹۰ درصد هزینه آن نیز پرداخت شده بود.

وی افزود: با توجه به پیشرفت و هزینه قابل توجه این طرح در مشورت با مسئولان و کار‌شناسان امر تصمیم گرفته شد اجرای این طرح ادامه پیدا کند و پس از تکمیل با بررسی کار‌شناسی به محل دیگری انتقال پیدا کند.

سرپیچی از قانون در اجرای پروژه چترهای سایبان صحن عتیق

کار‌شناسان میراث فرهنگی معتقدند، این ساخت‌و‌ساز‌ها بدون در نظر گرفتن حریم قانونی و با سرپیچی از قانون انجام شده چرا که حرم مطهر حضرت معصومه (س) در فهرست آثار ملی ایران در سال ۱۳۱۰ ثبت شده است و بر اساس بند ۱۲ ماده ۳ قانون اساسنامه میراث فرهنگی وظیفه‌ ثبت و تعیین حریم بنا‌ها و مجموعه‌های تاریخی بر عهده سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گذاشته شد که طبق این قانون، هیچ کسی اعم از افراد حقیقی و حقوقی حق اضافه کردن، کم کردن، مرمت یا الحاق و ساخت‌ و ساز در بناهای تاریخی، فرهنگی را ندارد و باید حریم قانونی را رعایت و از قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی تبعیت کند.

این اظهار نظر‌ها و مخالفت‌های کار‌شناسان و مسئولان سازمان میراث فرهنگی نشان می‌دهد که این اقدام از ابتدا بدون مطالعه کار‌شناسی لازم انجام شده و در روند اجرا نیز نظارت چندانی بر آن نشده است، چرا که هم اکنون این طرح مراحل نهایی خود را سپری می‌کند اما مشاهده می‌شود موتوری که برای هر یک از ستون‌های چتر در نظر گرفته شده در کف حیاط و در محیط باز تعبیه شده که چهره نا‌خوشایندی به این پروژه داده است درحالی که می‌شد هم قطر ستون‌ها را کمتر در نظر گرفت و هم موتور این سیستم را در زیر زمین به کار برد تا در عین حالی که فضای کمتری از صحن را اشغال می‌کند از زیبایی کار هم کم نکند.

چترهای صحن مسجد النبی با معماری اسلامی آن هماهنگ است

اما در مقایسه با این پروژه، چترهایی که در صحن مسجد النبی به منظور ایجاد فضایی خنک و مطلوب برای زائران احداث شده، کاملا با عناصر محیط اطراف خود همخوانی دارد و سازندگان آن سعی کردند تا با استفاده از طرح‌های اسلیمی، چادر‌ها را به گونه‌ای طراحی کنند که به معماری اسلامی صحن آسیبی وارد نکند.

آن‌ها توانستند با دقت و ظرافت خاصی، ستون‌های این سایبان‌ها را به گونه‌ای طراحی کنند که با سنگفرش حیاط و دیوار‌ها صحن هماهنگ باشد، در حالی که رعایت چنین ظرافتی در طراحی چترهای سایبان صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) دیده نمی‌شود که این امر موجب مخدوش شدن و ایجاد اغتشاش بصیری صحن شده است.

تاکید بر سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز

از منظر دیگر، برخی منتقدان، این پروژه را از نگاه توصیه‌های اسلام در خصوص اماکن مذهبی و دینی مطرح می‌کنند چرا که سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز اهمیت زیادی در عبادات مهم دین اسلام داشته که از جمله آن می‌توان به مراسم عبادی حج اشاره کرد که در این اجتماع بزرگ مسلمانان، اعمال مهم مانند طواف خانه کعبه، توقف در عرفات، رمی جمرات، همگی در فضاهای باز انجام می‌گیرد.

در آیین مذهبی مربوط به برگزاری نمازهای عید فطر و قربان و یا سایر مراسم‌ها از قبیل نماز باران از مصلی استفاده می‌شود که تنها عنصرمعماری آن دیوار و محرابی در جهت قبله است.

در متون اسلامی نیز باز بودن و نداشتن سقف از مستحبات مسجد بوده و به آن اشاره شده و بعضی از فقها در بیان حکمت این استحباب گفته‌اند که از جمله اسباب قبول استجابت دعا نبودن حائل و مانعی بین نماز گزار و آسمان است اگرچه خداوند در همه جا حضور دارد اما در فضای باز و زیر آسمان انسان احساس قرب و معنویت بیشتری می‌کند.

بررسی تاریخی شهر‌های اسلامی به خوبی نمایانگر اهمیت فضای‌های باز در محوطه‌های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادات دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی‌انت‌ها گسترش می‌دهد.

حال با این تفاسیر پیش بینی می‌شود این چترهای سایبان که در صحن عتیق حرم مطهر حضرت معصومه(س) احداث و با مخالفت‌های کار‌شناسان امر روبه رو شده است به مکان‌های دیگری از جمله میدان آستانه و یا محوطه باز مسجد مقدس جمکران انتقال یابد که مسئولان باید هر چه زود‌تر نسبت به تعیین تکلیف این پروژه اقدام کنند، چرا که در حال حاضر زائران نمی‌توانند از بخش وسیعی از صحن عتیق استفاده کنند.

........................................................

مهدی بخشی سورکی