تهران در پنجره زمانی زلزله

روزنامه شهروند ۲۲ مهر به گفت وگو با مهدی زارع زلزله‌شناس پرداخت در گزیده ای از آن می خوانیم: فرض بگیریم که همین امروز در تهران زلزله بیاید، آنطور که مسئولان گفته‌اند، میزان آمادگی ما در برابر زلزله ١٨,٨‌درصد است. نظر شما چیست؟ این میزان از آمادگی را داریم یا اوضاع‌مان از چیزی که عنوان شده وخیم‌تر است؟رسیدن به این درصدها به سنجش‌هایی برمی‌گردد. مطالعاتی میدانی انجام می‌شود و براساس آن اعلام می‌کنند که ما چقدر تاب‌آوریم. یک مطالعه‌ تاب‌آوری درسال ٩٦ انجام شد و نشان داد که تاب‌آوری سازمان‌ها و نهادهایی که مسئول بحران هستند، حدود ٩‌ درصد است. بررسی‌های مختلف نشان می‌دهد که میزان آمادگی و تاب‌آوری ما خیلی زیاد نیست و نشان دهنده‌ این است که کمتر از ٣٠‌ درصد عموم مردم و مسئولان راجع به ماهیت رخداد زلزله تصور واقع‌بینانه‌ای دارند. البته کسانی هم که تصورات‌شان به واقعیت نزدیک است، نگرش دقیقی ندارند. همچنین توجه داشته باشید که این پایش‌ها در یک زمان عادی انجام می‌شوند و شرایط نرمال را می‌سنجند؛ نه در زمان بحران.
دلیل اینکه در سنجش‌ها مشخص شده میزان تاب‌آوری ما بالا نیست، چیست؟ دلیلش این است که حادثه‌ای مانند زلزله، حادثه‌ مکرری در تهران نیست. آخرین باری که مردم تهران خودشان زلزله را حس کردند، ١٩ اردیبهشت ٩٩ بود. دفعه‌ قبل از آن به ٢٩ آذر ٩٦ برمی‌گردد، اما دفعه‌ ماقبل‌تر آن ١٠‌ سال پیش است؛ ١٨ خرداد ٨٦ که زلزله کهک قم اتفاق افتاد. البته هیچ‌کدام از این زلزله‌ها تلفات مالی زیادی به بار نیاوردند، گرچه هر کدام از آنها چند کشته داشتند. ولی هیچ‌کدام زلزله‌های مخربی نبودند. بنابراین آخرین اتفاقی که واقعا خرابی جدی به بار آورده، زلزله‌ سال ١٨٣٠ است که الان ١٩٠‌ سال از آن می‌گذرد. چون فاصله‌ زلزله‌ها زیاد است، مردم این موضوع را فراموش می‌کنند.
پس به این دلیل که مردم خیلی با گوشت و پوست‌شان زلزله را در تهران احساس نکرده و تخریب زیادی را شاهد نبوده و حتی حافظه‌ تاریخی این موضوع را هم ندارند، درجه و میزان حساسیت‌شان مدام پایین و پایین‌تر آمده است. اما نکته‌ دیگری هم وجود دارد؛ بالاخره کشور ما زلزله‌خیز است و در همین چندسال گذشته دو زلزله مهیب داشتیم؛ زلزله ورزقان و زلزله کرمانشاه. بنابراین چیزی نیست که مردم خیلی با آن غریبه باشند. با این‌حال، این تفکری که می‌گویید در مسئولان هم وجود دارد؟

در عین حال شهردار تهران رویکردشان این است که از زلزله‌های گذشته درس عبرتی گرفتیم و از آمادگی خوبی برخورداریم. درواقع ما با دو نوع نگاه در مدیریت شهر تهران مواجهیم. این را چطور می‌شود توجیه کرد؟
برخی از مسئولان می‌گویند از حوادث گذشته درس گرفتیم، این جمله غلطی هم نیست. ولی در عین‌حال باید نگاه کنیم، ببینیم که چقدر کارهایی برخلاف درس‌های زلزله‌های گذشته انجام داده‌ایم. روندی که در ٥٠‌ سال اخیر، به‌ویژه ٢٠‌ سال اخیر، در شهر تهران اتفاق افتاده، آن را به سمتی پیش برده که وضع زیست عادی‌اش هم متناسب نیست. در سرشماری ‌سال ٩٥ اعلام شد که تهران ٨‌ میلیون و ٧٠٠‌ هزار نفر در شب جمعیت دارد و حدود سه و نیم‌میلیون نفر هم بیرون شهر زندگی می‌کنند. الان به نظر می‌رسد ٩‌ میلیون و ٢٠٠ نفر جمعیت شب تهران باشد و حدود چهارونیم‌ میلیون نفر هم در بیرون شهر حضور دارند. ضمن این‌که هفت تا هفت‌ونیم‌میلیون نفر هم در حلقه ٥٠ کیلومتری تهران زندگی می‌کنند.

این به معنی این است که حدود ٢٠‌ درصد جمعیت کشور در این محیط زندگی می‌کنند و بیشتر از ٤٠‌ درصد اقتصاد کشور و دانشگاه‌های مهم، در شهر تهران متمرکز است. مشکل تهران متمرکز که این‌همه در معرض زلزله و سایر سوانح است، در جهت خنثی کردن درس‌هایی بوده که از زلزله‌های پیشین گرفته‌ایم. مثلا در انتهای کوچه مسجد در ولنجک، روی گسل شمال، برج‌های دوقلو احداث شده است. حتی اگر مطلقا گسل را هم در نظر نگیرید، آن منطقه زمین مناسبی حتی برای آمدوشد عادی هم نیست. درحالیکه این برج‌ها به نوعی نماد تهران مدرن است. می‌توانیم بگوییم تهران مدرن ناامن. تهران مدرنی که به شدت ناپایدار توسعه پیدا کرده است.   البته تنها این برج‌ها نیست. ساخت‌وسازهای بی‌شماری روی گسل شمال تهران وجود دارد.حتی درجنوب تهران هم اگر از سمت بهشت زهرا(س) حرکت کنید، با خیلی از ساختمان‌های نو مواجه می‌شوید که تجمع جمعیتی بالایی هم دارند. خیلی از اینها در جاهایی ساخته شده‌اند که اگر زلزله‌ای به بزرگی ٥ ریشتر هم اتفاق بیفتد، می‌تواند شدت لرزش زمین را سه تا چهار برابر و حتی گاهی بیشتر کند.
 با این اوصاف، قابل پیش‌بینی است که زلزله تهران حدودا چه زمانی اتفاق می‌افتد؟ و در صورت بروز، حدودا چند ریشتر خواهد بود؟
براساس مطالعاتی که تاکنون انجام شده، باید گفت که گسل‌هایی که در تهران و اطراف آن وجود دارد بازگشت‌های مختلفی دارند. مثلا گسل شمال تهران هر ٣هزار تا ٣هزار و ٥٠٠ ‌سال یک زلزله مهم در حدود ٣٠‌ هزار ‌سال گذشته نشان داده است. بخش شرقی گسل مشا، همان‌جایی که از دماوند عبور می‌کند، حدود ‌هزار  و١٠٠‌ سال یک زلزله مهم در ١٠‌هزار ‌سال گذشته نشان داده است. در بخش مرکزی آن، قسمتی که از نزدیکی شمال تهران از روستای کلان لواسانات رد می‌شود و تا میگون و شهرستانک ادامه پیدا می‌کند، هیچ اتفاقی نیفتاده و مطالعه خاصی هم روی آن انجام نشده است. درحالیکه اتفاقا بخش مهمی هم هست و بخش‌هایی از مناطق چهار و یک شهرداری تهران حدود ١٥ کیلومتر با آن فاصله دارند. در مورد گسل‌های دیگر مانند پردیسان که از وسط شهر تهران رد می‌شود، یا گسل‌های ری و کهریزک و همچنین گسل ایوانکی اطلاعات کمتری در مورد بازگشت زمین‌لرزه‌ها داریم. اما در کل می‌دانیم که هر ٢٠٠ سال، به‌طور متوسط یک زمین لرزه بزرگ در این محیط اتفاق افتاده است.
 از آخرین اتفاق مهیب چندسال گذشته است؟
آخرین باری که در این محیط زلزله آمده ١٩٠‌ سال پیش بوده است. البته به این معنی نیست که الزاما سر ١٠‌ سال دیگر زلزله بزرگی اتفاق می‌افتد؛ ممکن است زودتر یا دیرتر چنین اتفاقی بیفتد. اما اگر به بازگشت زلزله‌ها روی خود گسل هم توجه کنیم، متوجه می‌شویم که در پنجره‌ زمانی‌ای هستیم که زلزله می‌تواند اتفاق بیفتد. طبق تحقیقات گسل شمال تهران ‌هزار و ٢٠٠‌ سال است که زلزله‌ای را نشان نداده و الان این اتفاق می‌تواند خودش را نشان دهد. با این‌حال، در هیچ جای دنیا نمی‌شود در مورد زمان قطعی زلزله اظهارنظر کرد.