نگاهی گذرا به نقش ترکیه در جنگ قره باغ

با وجود این که ارمنستان در پی جنگ اول سالهای ۱۹۹۲ الی ۱۹۹۴ میلادی در قره باغ ، این منطقه را تحت کنترل کامل خود در آورد و در ۲۸ سال گذشته استحکامات دفاعی بسیار قوی در این سرزمینها ایجاد کرده بود ، جمهوری آذربایجان توانست با تکیه به ارتش و به خصوص یگانهای  ویژه معروف به عنوان " یاشما " در میان مردم این کشور که بر اساس استانداردهای نیروهای ویژه کشورهای پیشرفته آموزش دیده است و نیز با استفاده از سلاح های مدرن ، نیروهای ارمنستان را در یک مدت کوتاه دچار شکست کند، این در حالی است رمز موفقیت ارتش جمهوری آذربایجان و در کلان تر بحث، دولت باکو، از جمله موضوعات مورد بحث می باشد.

موفقیت جمهوری آذربایجان در این جنگ  ۴۴ روزه را می توان از چند بُعد مختلف از جمله درآمدهای کلان نفتی که موجب توسعه قابل توجه اقتصاد این کشور در دو دهه اخیر شده و نیز به دولت باکو امکان داد برای ایجاد یک ارتش نسبتاً مدرن و دریافت سلاح  های پیشرفته بودجه کلان اختصاص دهد و نیز همکاری های نظامی و فنی با کشورهای مختلف و به خصوص ترکیه ، بررسی کرد.

ترکیه با ورود به مناقشه و جنگ قره باغ عملا موازنه را به نفع باکو تغییر داد و همین امر موجب شد تا پس از سپری شدن ۴۴ روز از آغاز جنگ در نهایت ایروان به قبول بعضی از شرایط طرف مقابل در واگذاری اراضی اشغالی تن دهد، اگرچه روس ها نیز بر خلاف آنچه ارامنه تصور می کردند، تا روزهای سخت ارتش ارمنستان به تماشا نشست.

کارشناسان و نیز مقامات جمهوری آذربایجان از نگاه خود همواره تلاش کرده اند تا به تفسیر موفقیت نسبی خود در جنگ قره باغ بپردازند و در این راستا حضور سایر عناصر و بازیگران از جمله ترکیه و رژیم صهیونیستی و نیز شبه نظامیان مسلح در این جنگ را تنها به عنوان مستشاری و کمک های تجهیزاتی عنوان کرده اند. نوشته ذیل تلاش کرده تا این موضوع به ویژه حضور ترکیه را در جنگ قره باغ از زاویه دید طرف آذری مورد بررسی قرار دهد. 

جمهوری آذربایجان پس از استقلال دهه ۹۰ میلادی قرن گذشته در راستای ایجاد یک ارتش مدرن و به کار گیری استانداردهای تعریف شده از سوی ناتو در نیروهای نظامی خود با ترکیه به عنوان یکی از شرکای عمده خود همکاری های نظامی تنگاتنگ داشته است .

همکاری های نظامی جمهوری آذربایجان و ترکیه تا حدی تنگاتنگ بوده است که ارامنه از آغاز جنگ اخیر و آشنایی با توانمندی های نظامی ترکیه که در جنگ قره باغ مشارکت یافت،‌ تبلیغات گسترده ای علیه جمهوری آذربایجان به راه انداخت و تلاش کرد تا مجامع بین المللی را به آن متقاعد سازد که در کنار نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان یگانهای ویژه ارتش ترکیه و نیز مزدوران جنگی علیه نیروهای ارمنستان می جنگند .

دلیل طرح  چنین مواردی از سوی ارامنه وجود تجهیزات نظامی مدرن صنایع دفاعی ترکیه و به خصوص پهپادهای " بایراکتار " بود که در اختیار ارتش جمهوری آذربایجان قرار گرفت و همچنین حمایت های سیاسی و دیپلماتیک و تبلیغاتی آشکار آنکارا از باکو بود که به نظر می آید در چارچوب یک برنامه دراز مدت صورت گرفته باشد .

استفاده از پهپادهای مدرن " بایراکتار " ساخت ترکیه در جریان جنگ قره باغ در نابودسازی نیرو و تجهیزات نظامی ارمنستان در میدان نبرد نقش مهمی داشت و جلوگیری از حملات این پهپادها به مشکل اصلی نیروهای ارمنستان تبدیل شده بود .

"الهام علی اف " رییس جمهوری آذربایجان در جریان جنگ قره باغ در مصاحبه با شبکه های تلویزیونی خارجی با اشاره به حمایت های سیاسی و دیپلماتیک ترکیه از جمهوری آذربایجان و استفاده از تجهیزات نظامی این کشور، در عین حال حضور نیروهای ترک در کنار ارتش کشورش در این جنگ را نیز تکذیب کرد .

این اعتقاد در باکو نیز وجود دارد که دلیل یکی از نتیجه گیری های اشتباه و یا باورهای غلط در باره حضور ترکیه به عنوان یک عامل تعیین کننده برای موفقیت ارتش جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ به وجود مستشاران نظامی ترک در ارتش این کشور بر می گردد . معنای دیگر این سخن این است که نظامیان ترکیه (برخلاف گفته های مقامات ارمنستان) به صورت مستقم در جنگ قره باغ حضور نداشتند و حضور آنها تنها برای مشورت و به عنوان مستشاری مورد تایید باکو بوده است.

" توفیق ذوالفقاراف " وزیر امور خارجه  اسبق جمهوری آذربایجان نیز اخیرا در مصاحبه با یکی از رسانه های محلی جمهوری آذربایجان با اشاره به این که مستشاران نظامی ترک مدتها است در جمهوری آذربایجان فعالیت و در آموزش نظامیان آذربایجانی مشارکت داشته اند، تاثیر فعالیت آنها در پیروزی در جنگ قره باغ را مهم دانست .

" مهمان علی اف " سردبیر خبرگزاری غیر دولتی " توران " جمهوری آذربایجان نیز با تاکید بر این که مستشاران نظامی معدود ترکیه از بدو استقلال جمهوری آذربایجان در ارتش این کشور بر اساس قراردادهای نظامی دوجانبه فعالیت دارند، گفته که "مهمتر از همه، نقش ترکیه در آموزش افسران حرفه ای  بر اساس استانداردهای ناتو برای ارتش جمهوری آذربایجان است".

وی افزود: آموزش افسران حرفه ای در آموزشگاههای عالی نظامی ترکیه و  در جمهوری آذربایجان انجام گرفته که ژنرال "  پولاد هاشم اف " و سرهنگ "القار میرزایوف " دو فرمانده نظامی ارتش جمهوری آذربایجان که در جریان درگیری های نظامی ماه جولای در محور شهرستان " تاووز " کشته شدند، از جمله فارغ التحصیلان آموزشگاههای عالی نظامی ترکیه بودند .

در حال حاضر آمار رسمی در باره شمار افسران حرفه ای و فرماندهان ارتش آذربایجان که فارغ التحصیل آموزشگاه های عالی نظامی ترکیه هستند، وجود ندارد ولی به احتمال قوی تعداد آنها چند صد نفر می باشد .

طبق برنامه های دوجانبه همکاری، نظامیان  جمهوری آذربایجان در چند آموزشگاه عالی نظامی ترکیه از جمله آموزشگاه عالی نظامی دریایی ( استانبول )، آموزشگاه عالی نظامی نیروی زمینی ( آ+نکارا )، آموزشگاه عالی نظامی پزشکی گلخانه ( آنکارا )، آموزشگاه عالی نظامی نیروی هوایی ( آنکارا)، آموزشگاه نظامی دریایی ( استانبول ) و آموزشگاه نظامی " ایشیگلار" نیروی هوایی ( استانبول ) آموزش می بینند .

همچنین در قالب برنامه بورس ترکیه "پروژه دانشجویی بزرگ" ، از سال ۱۹۹۲ میلادی تا به حال ۱۲۵ هزار جوان آذربایجانی در آموزشگاههای عالی غیر نظامی ترکیه  آموزش دیدند که در حال حاضر بسیاری از آنها در سمت های مختلف از جمله به عنوان وزیر، معاونین وزرا، نمایندگان مجلس، مسوولان بانکها و روسای دانشگاهها در جمهوری آذربایجان فعالیت می کنند .

آموزش افسران نظامی آذربایجانی با  مساعدت متخصصین ترکیه و بر اساس استانداردهای ناتو در خود جمهوری آذربایجان نیز انجام گرفته است که کارهای آن در ماه می سال ۱۹۹۴ میلادی با امضای برنامه "مشارکت برای صلح" ناتو آغاز شده است .

متخصصین ترکیه تا سال ۲۰۰۲ میلادی در قالب این برنامه بیش از ۳ هزار افسر نظامی را بر اساس استانداردهای ناتو آموزش دادند .

یکی از جوانب همکاری های نظامی جمهوری آذربایجان و ترکیه برگزاری همه ساله چند تمرین نظامی مشترک با مشارکت نیروهای ارتش دو کشور می باشد .

در آستانه جنگ اخیر در قره باغ و در پی درگیری های نظامی اواخر تیر ماه گذشته  نیروهای نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه مرزی " تاووز " این کشور که منجر به تلفات جانی هر دو طرف شد، ترکیه و جمهوری آذربایجان در باره برگزاری تمرینات نظامی مشترک نیروهای دو کشور تصمیم گیری و به سرعت اقدام کردند .

این تمرینات نظامی گسترده تاکتیکی آغاز شده هشتم مرداد ماه گذشته با حضور واحدهای نیروی زمینی و هوایی دو کشور و با استفاده از خودروهای زره پوش، توپخانه، هواپیماهای نظامی و سامانه های دفاع  هوایی در چند منطقه مختلف جمهوری آذربایجان از جمله باکو، نخجوان، گنجه، کوردمیر و یولاخ برگزار  شد.

"خلوصی آکار" وزیر دفاع ترکیه ۲۴ مرداد ماه  گذشته در راس یک هیات نظامی بلندپایه این کشور با هدف بازدید از مرحله نهایی این تمرینات نظامی مشترک به باکو سفر کرد و در این سفر با " الهام علی اف " رییس جمهوری آذربایجان و " ذاکر حسن اف" همتای آذربایجانی دیدار کرد .

 برگزاری رزمایش مشترک میان جمهوری آذربایجان و ترکیه از سال ۲۰۱۳ میلادی آغاز شده و در همان سال اگر چه هفت رزمایش مشترک برگزار شده بود، تعداد این برنامه نظامی مشترک در سال ۲۰۱۹ میلادی به ۱۳ رسید .

کارشناسان جمهوری آذربایجان بر این باورند که در نتیجه تلاش های دو دهه اخیر دولت باکو در راستای ایجاد ارتش قوی و مجهز با سلاح های مدرن و همکاری های نظامی با کشورهای مختلف و به خصوص با ترکیه، شکست نیروهای ارمنی در قره باغ و آزادسازی سرزمینهای اشغالی در این منطقه امکان پذیر شد .

جنگ ۴۴ روزه آغاز شده ششم مهر ماه گذشته در قره باغ با امضای ۲۰ آبان ماه بیانیه مشترک سه جانبه روسای جمهوری آذربایجان، روسیه و نخست وزیر ارمنستان پایان یافت و بر اساس این سند نیروهای حافظ صلح روسیه برای تامین صلح و آتش بس در منطقه مستقر شدند .

در جریان جنگ قره باغ ترکیه از نظر سیاسی و دیپلماتیک نیز بسیار فعال بوده و در نتیجه همکاری و اقدامات هماهنگ شده با روسیه و جمهوری آذربایجان در خصوص ایجاد مرکز مشترک کنترل بر آتش بس با حضور نظامیان روسیه و ترکیه در قره باغ ، توافق شد .

در این ارتباط خبرگزاری آناتولی به تازگی به نقل از وزارت دفاع ترکیه گزارش داد که، ساخت مرکز مشترک ترکیه و روسیه برای کنترل آتش بس در قره باغ در شهرستان آزاد شده " آقدام جمهوری آذربایجان، ادامه دارد .

این گزارش افزود که طبق یاددادشت تفاهم امضا شده میان ترکیه و روسیه گامهای لازم در راستای فعالیت هر چه سریع مرکز مشترک کنترل بر آتش بس در قره باغ، برداشته شده و در این زمینه با جمهوری آذربایجان و روسیه نیز هماهنگ می شود .

همچنین پس از پایان جنگ، جمهوری آذربایجان و ترکیه در  امور مین زدایی در قره باغ همکاری های گسترده ای را آغاز کردند  که در این قالب تا به حال دو گروه متشکل  از  ۲۰۰ نفر از متخصصین مین زدایی ترکیه وارد جمهوری آذربایجان شدند  .

متخصصین مین زدایی نیروی زمینی ارتش ترکیه همچنین نظامیان جمهوری آذربایجان را در امور مین زدایی آموزش خواهند داد.

در یک برداشت کلی تر ، می توان اینگونه به جنگ قره باغ نگاه کرد که ارمنستان در تمام سال هایی که در باکو برای بازگرداندن مناطق اشغالی فکر، کار و برنامه ریزی می شد، غرق در کشمکش های سیاسی بود و رهبران جدید این کشور با نادیده گرفتن نقش روسیه به عنوان برادر بزرگتر فضا را برای دولتمردان جمهوری آذربایجان فراهم کردند.

البته برخی کارشناسان هم اعتقاد دارند که اگر احساسات و شعارزدگی و هیجانات متعصبانه بر ایروان حاکم نبود و رهبران ارمنستان به جای عقب نشینی در زیر باران گلوله ، مناطق اشغالی را از پشت میز مذاکرات تخلیه می کردند، این همه هزینه مالی و انسانی برای دو کشور بر جا نمی گذاشت.