جامع یا مانع؛ استدلال موافقان و مخالفان طرح شفافیت چیست؟

گروه سیاسی خبرگزاری دانشجو-فرزانه سادات باطنی، لایحه‌ی شفافیت آرای نمایندگان مجلس، سه‌شنبه 15 بهمن، در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی به رای گذاشته و با 153 رای موافق، 63 رای مخالف و 12 رای ممتنع و در حالی‌ که تنها سه رای تا تصویب فاصله داشت، رد شد؛ طرح شفافیت آراء در واقع اصلاح آیین نامه داخلی مجلس بود و به همین دلیل برای تصویب به دو سوم آراء نمایندگان نیاز داشت. همان روز جمعی از مخالفان لایحه در صحن علنی مجلس استدلال خود را پشت تریبون مطرح کردند؛ عمده‌ی استدلال‌ها در واکنش با رای موافقان مطرح شد.

شفافیت، تکلیفی که روشن نمی‌شود

روز رای‌گیری طرح شفافیت، یکی از مهمترین روزهای مجلس یازدهم در اولین سال فعالیت خود به حساب می‌آمد؛ هرچند تعدادی از نمایندگان در چنین روز مهمی غایب بودند و یا حضورشان در مجلس به رای خاصی منجر نشد اما صحن علنی مجلس شاهد برخی موضع‌گیری‌های غیرمنتظره بود که نمایندگان را هم شوکه کرد.

نظام الدین موسوی در برنامه‌ی جهان‌آرا در این باره گفت:«هیئت رئیسه، غیبت‌های انجام شده را موجه می‌دانست. بسیاری از نمایندگان به علت دهه‌ی فجر در حوزه‌ی انتخابیه حضور داشتند. اگر افرادی که غایب بودند، حضور داشتند احتمالا تصویب می‌شد؛ از طرفی بعضی از کسانی که جزء طراحان طرح محسوب می‌شدند و امضا کرده بودند بنا به دلایلی روز تصویب، تبدیل به مخالف شدند. متاسفانه در نهایت، طرح با یک رقم بسیار کمی رای نیاورد.»

الیاس نادران یکی از نمایندگانی بود که جزء امضا کنندگان طرح به حساب می‌آمد اما در نهایت در صحن علنی نطق خود را در جهت مخالفت با طرح بیان کرد.

نادران طرح شفافیت آراء را نمایشی و در قیاس با رفتار کلی مجلس متضاد دانست چراکه رئیس مجلس چندی پیش در کمیسیون تلفیق بودجه با شفافیت آراء مخالفت کرده بود؛ او در همین باره اظهار داشت:«این رفتارها نمایشی است و نه اصل رای به شفافیت. من می‌پرسم آقای رئیس مجلس، دیروز شما به کلیات گزارش کمیسیون تلفیق مجلس رای مثبت دادید یا منفی؟ اعلام کنید به مردم. این شفافیت است اینگونه نمی‌شود شفاف‌سازی کرد. نمی شود دیروز مصلحت اندیشی کرد و امروز چیز دیگری بگوییم.»

وی در ادامه گفت:«من با شفافیت آراء به شدت موافقم، اما شما ملاحظه نماینده شهرستان را بکنید که فردا در رای استیضاح یک وزیر از وزیر گرفته تا استاندار تا فرماندار او را تحت فشار قرار می‌دهند. شفافیت این است این نوع رفتار را دوگانه نکنید و نمایندگان مردم را در یک شرایط پوپولیستی قرار ندهید.»

مخالفان طرح چه‌ میگویند؟

عبدالحسین روح الامینی نیز در مخالفت با این طرح با اشاره به رد کلیات بودجه در جلسه علنی دیروز از رفتار نمایندگان انتقاد کرد و گفت:« تحت فشار قرار دادن افراد برای اینکه رای‌شان مطابق یک سلیقه یا جریان باشد با شفافیت تطابق ندارد.»

این نماینده‌ی شهر تهران گفت:«چرا باید در جلسه غیرعلنی صبح امروز نگران این طرح باشیم. گفتیم بسیاری از خارج از کشور می‌خواهند به وسیله نرم افزاری بر تصمیم‌گیری‌های ما تاثیر بگذارند و خطای محاسبه به ما بدهند. طرح شفافیت پوپولیستی و عوام‌فریبی است این طرح حاوی تبصره‌هایی است که طرح را از شفافیت خارج می‌کند و عقلانیت را از مجلس خواهد گرفت با تصویب این طرح منافع ملی را زیر سوال خواهیم برد.»

این در حالی است که موافقان طرح شفافیت آرا با اشاره به شعارهای انتخاباتی سال ۹۸ این طرح را در جهت افزایش اعتماد عمومی به مجلس دانسته و تصویب آن را افتخاری برای مجلس برشمردند.

محمد وحیدی نماینده بجنورد در موافقت با کلیات طرح شفافیت آراء گفت:«موضوع شفافیت آراء نمایندگان که در مجلس گذشته مطرح شده بود علیرغم اینکه نظرات مثبتی در ارائه طرح وجود داشت، اما خروجی خاصی از مجلس دهم در این رابطه دیده نشد.»

او در همین باره افزود:«در آغاز تبلیغات انتخابات مجلس یازدهم، بسیاری از مجموعه‌ها و نهادها پیگیر شفافیت آراء بودند و این مطالبه به حق را از کاندیداها داشتند که اگر به مجلس راه یافتند مدافع طرح شفافیت آراء باشند.»

پس از نشست علنی مجلس، کاربران در فضای مجازی به دنبال عدم تصویب این طرح واکنش‌های مختلفی نشان دادند. در این میان برخی افراد شاخص و چهره، این طرح را آزمایش الهی مجلس دانستند به طوری که تشخیص مجلس انقلابی و غیرانقلابی به تصویب و عدم تصویب این طرح بستگی دارد. برخی از اکانت‌های توییتری نیز با اشاره به وعده‌ها و شعارهای نمایندگان در ایام انتخابات، این اقدام مجلس را غیرقابل دفاع دانستند.

مرکز پژوهش‌ها، پیشنهاد‌ دهنده اصلی طرح

دفتر حقوقی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز گزارشی را پیرامون این طرح منتشر کرد. در این گزارش توضیح بندهای اصلاح شده و نظر مشخص مرکز درباره‌ی هر کدام از بندها مطرح شده؛ جمع بندی مرکز پژوهش‌ها بدین شکل است:«با عنایت به مبانی حاکم بر شفافیت اعم از «نظارت همگانی»، «امر به معروف و نهی از منکر» و تلازم آن با آگاهی بخشی به مردم و همچنین «حق دسترسی آزاد به اطلاعات» و «حق تعیین سرنوشت و در راستای جلب مشارکت عمومی در امر تقنین» تصویب این طرح پیشنهاد می‌گردد.»

طبق این گزارش تنها نکته قابل ملاحظه از نظر مرکز پژوهش‌ها، ماده ۹ طرح است که در آن برخی موضوعات صنفی و منطقه‌ای به صورت غیرعلنی مجاز دانسته شده اما مرکز پژوهش‌ها اساسا این ماده را مبهم و غیردقیق تشخیص داده و تصویب آن را پس از بررسی مجدد پیشنهاد می‌دهد.

علیرضا زاکانی، رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس در مطلبی در صفحه توییتر خود با اشاره به مخالفت مجلس با کلیات طرح شفافیت آرای نمایندگان نوشت:«عدم رای‌آوری طرح  شفافیت آراء نمایندگان با کمبود سه رای، برای مجلس انقلابی بسیار تلخ و عبرت آموز بود؛ گرچه با درخواست جمع زیادی از نمایندگان به زودی رای‌گیری مجدد به صورت علنی در خصوص این طرح تکرار خواهد شد، ولی امروز مجلس فرصت بسیار خوبی را برای اصلاح کشور از دست داد.»

استدلال کارشناسان چیست؟

در این بین برخی کارشناسان پیرامون این طرح نظرات متفاوتی داشتند و آن را تماما مفید ارزیابی نمی‌کردند؛ زینالو مدیر مرکز مطالعات پارلمان اندیشکده دانشگاه شریف درباره تبعات تصویب طرح شفافیت آراء در برنامه ی اینترنتی دال گفت:«تبعات تک خطی این طرح چند مورد است. اول اینکه تصمیم‌های دارای حواشی، در مجلس گرفته نمی‌شوند، آرای نمایندگان متاثر از عوامل ذی‌نفوذ خارج از فرآیند می‌شود. عموما کسانی که طرح‌ها و رای‌های مجلس را پیگیری نمی‌کنند مردم هستند مگر طرح‌های قلیلی که آن هم دسته بندی دارند.»

وی در ادامه گفت:«قطعا همه چیز در مجلس برجام و طرح بنزین نیست، هر طرح یا لایحه‌ای یک پیش‌برنده‌ای دارد؛ مثلا گاهی دولت پشت طرح است و گاهی برخی نمایندگان و ارگان‌ها. برخی طرح‌ها هستند که پشتوانه‌ی رسانه‌های خارجی یا داخلی پیش می‌روند، در این وضعیت اگر رای شفاف شود ممکن است که فرد تحت تاثیر رسانه یا افراد ذی‌نفوذ قرار گیرد.»

بنابر نظر برخی کارشناسان، بخش زیادی از طرح‌های ارائه شده در مجلس مورد توجه افکار عمومی قرار نمی‌گیرد و اساسا اهمیت رسانه‌ای خاصی هم پیدا نمی‌کند، فلذا در چنین بستری شفافیت آراء موجب توجه ذی‌نفعان و لابی‌گران می‌شود که این امر منجر به فساد و رشوه برای خرید رای نمایندگان خواهد شد.

اختلاف داخلی مجلس در بحث شفافیت

یکی دیگر از بحث‌های منتقدینِ طرح اخیر شفافیت، تاثیر کاذب رسانه و افکار عمومی بر رای و نظر نمایندگان است. نادران در انتقاد به رویکرد اکانت‌های فیک توییتری گفت:«‌یکی از مصیبت‌های این دوره مجلس این است که مجلس به جای اینکه در بهارستان مدیریت شود کف توییتر مدیریت می‌شود. یعنی شما می‌بینید کلی اکانت فیک از موسسه‌های مختلف شروع به هجمه می‌کنند؛ مگر شما نماینده کل مردم هستید؟!»

اما از آن طرف موافقان شفافیت آرا این طرح را نه تنها در مسیر کارآمدی بلکه اصلاح حکمرانی می‌دانند.

مهدیان به عنوان موافق این طرح در میزگرد محفل دال در این باره گفت:«نماینده علاوه بر اینکه در مقابل افکار عمومی باید پاسخ گو باشد بلکه باید در مقابل متخصصان نیز پاسخ دهد.» وی با اشاره به اینکه بسیاری از نقدهای کارشناسان درست است اما خاصیت این طرح را خوداصلاحی دانست که در کوتاه مدت رخ نمی‌دهد؛ وی در ادامه گفت:«اساسا فرهنگ شبکه‌ای به مرور زمان تغییر می‌کند؛ فضای پوپولیستی افکار عمومی هم تغییر می‌کند.»

وی با اشاره به اینکه آگاهی کلیدی‌ترین مسیر برای رسیدن به مردم‌سالاری دینی است گفت:«کارآمدی برای شفافیت آراء یک هدف نازل است هر چند که من از آن دفاع می‌کنم اما هدف اصلی، اصلاح حکمرانی است. شفافیت آراء دقیقا متناظر با مردم‌سالاری دینی است و مردم‌سالاری دینی بر آگاهی‌ها سوار می‌شود و نه بر پایه‌ی جهل؛ به همین خاطر با دموکراسی متفاوت است.» وی در ادامه گفت:«بالاترین سطح تصمیم در اوج کارشناسی چون پشت درهای بسته انجام می‌شود اعتبار ندارد. نه تنها یک بخشی از پازل تصمیم است بلکه خود تصمیم است.»

در ادامه زینالو با انتقاد از کلی بودن برخی مباحث گفت:«عرض بنده این نیست که مردم نامحرم‌اند؛ یا تحلیل ندارند، بحث‌ها اساسا همه از یک دست نیستند و سطوح دارند. مثل حرفی که رهبری زدند که جای کرسی آزاداندیشی در تلویزیون نیست؛ به همین خاطر باید یکسری ابزار اضافه شود تا بتوان طرح شفافیت آراء را پذیرفت اما طرح فعلی شفافیت باعث بی‌بخار شدن مجلس می‌شود.»

شفافیت مختص به یک قوه نباشد

یکی دیگر از انتقادات جدی کارشناسان به طرح شفافیت آرای نمایندگان عدم شفافیت قوای دیگر بود؛ به این معنی که شفافیت یک قوه موجب زیر دست شدن آن قوه و همچنین فساد در قوای دیگر می‌شود. نمایندگان در راستای انجام کارها و اقدامات در شهرهای انتخابیه خود نیازمند تایید و بودجه‌ی سران دولت هستند، حال ممکن است رای نماینده برای استیضاح یا وزارت تحت تاثیر این نیاز قرار گیرد.

در همین باره محمد باقری، نماینده مجلس یازدهم، اظهار داشت:«اگرچه شفافیت را قبول دارم و معتقدم باید اجرا شود اما مردم توقع شفافیت در تمامی حوزه‌ها را دارند. مردم مدافع این طرح نیستند بلکه مدافع شفافیت برای همه حاکمیت از جمله دولت، مجلس، قوه قضائیه، خبرگان رهبری، مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای نگهبان، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای اقتصاد، شورای برنامه‌ریزی استان‌ها و ... هستند.»

با وجود مجموع نظرات موافق و مخالف، در نهایت نمایندگان مجلس در جلسه سه‌شنبه ۲۸ بهمن، با ۱۸۷ رای موافق ۳۸ رای مخالف و ۱۱ رای ممتنع از ۲۴۷ نماینده حاضر با اولویت بررسی طرح شفافیت آرای نمایندگان موافقت کردند.

با توجه به استدلال‌هایی که مخالفان طرح مطرح کرده‌اند باید منتظر رای‌گیری نهایی نمایندگان بود که آیا این طرح را در جهت منافع ملی می‌بینند یا طرح جایگزینی قرار است ارائه شود؟