کارآفرینی در مهندسی فضای سبز، ممکن یا غیرممکن؟

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو،علی پاشایی بیدار؛ مهندسی فضای سبز حدود ربع قرن قبل، با هدف پرورش متخصصانی که کیفیت زیست محیطی شهر‌ها را افزایش داده و پاسخگوی نیاز انسان شهرنشین به طبیعت باشند، در نظام آموزش عالی کشور پابه عرصه وجود گذاشت. درباره ابعاد مختلف حرفه مهندسان فضای سبز نظیر تاثیرات اکولوژیکی و اجتماعی بر جامعه مطالب بسیاری به نگارش درآمده اند، ولی به باور نگارنده پتانسیل کارآفرینی این رشته آن چنانی که شایسته بوده مورد توجه قرار نگرفته است و همین امر، عامل نگارش این یادداشت شد. برای آن که بتوان به درک بهتری از توانمندی رشته مهندسی فضای سبز برای کارآفرینی رسید، باید به ابعاد مختلف آن توجه نمود که نگارنده سعی می‌کند به طور خلاصه به بخشی از مهم‌ترین ابعاد پتانسیل کارآفرینی این رشته در ادامه اشاره نماید:

گردش مالی

برای آن که پتانسیل ایجاد اشتغال در یک حرفه را بررسی کرد، ابتدا باید نگاهی به گردش مالی بازار آن حرفه انداخت تا متوجه میزان عرضه و تقاضا موجود شد و با توجه به میزان تقاضای موجود برای عرضه خدمات یا کالا اقدام نمود. برای بررسی گردش مالی بازار فضای سبز در ابتدا باید به این نکته توجه کرد که فعالیت‌های مهندسی فضای سبز به طور کلی در سه دسته قرار می‌گیرند، که عبارت اند از: فضای سبز خصوصی (مربوط به مکان‌های خصوصی که مورد استفاده مالکان است، مانند ویلاها)، فضای سبز نیمه عمومی (استفاده کنندگان این دسته از فضا‌های سبز محدود بوده و بیش‌تر بازدهی اکولوژیکی آن‌ها مطرح است تا بازدهی اجتماعی، مانند دانشگاه‌ها و پادگان ها)، فضای سبز عمومی (بخشی از زیرساخت‌های شهری که مورد استفاده عموم مردم بوده و تحت مدیریت شهرداری‌ها است، مانند پارک ها). متاسفانه اطلاعات دقیق و جامعی از میزان گردش مالی موجود در دسته‌های اول و دوم در دسترس نیست، به همین منظور صرفا به بیان مثال‌هایی از گردش مالی دسته سوم که در بودجه‌های سالیانه شهرداری‌ها ذکر می‌شود، اکتفا می‌کنیم. به عنوان مثال اول، شهر تهران را مورد بررسی قرار می‌دهیم. شهر تهران به عنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی کشور، حدود ۸.۷ میلیون نفر جمعیت را داراست (سرشماری سال ۱۳۹۵) و پرجمعیت‌ترین شهر ایران است. از مجموعه ۴۷ هزار میلیارد تومان بودجه کل مصوب این کلانشهر در سال ۱۴۰۰، ۳۰۰ میلیارد تومان برای تملک باغات، ۱۰۴۰ میلیارد برای بخش توسعه (پایگاه خبری تحلیلی شهر، ۲۵ اسفند ۱۳۹۹) و ۱۱۷۴ میلیارد برای بخش نگهداری فضای سبز (ایسنا، ۱۴ بهمن ۱۳۹۹) در نظر گرفته شده که مجموع بودجه اختصاص یافته برای مدیریت و توسعه فضای سبز، برابر با ۲۵۱۴ میلیارد تومان می‌باشد که این رقم کمی بیش از ۵ درصد از بودجه کل شهرداری تهران است و نسبت به سال ۱۳۹۹ که بودجه کل فضای سبز حدود ۱۶۵۰ میلیارد بوده است (اقتصاد آنلاین، ۲۷ اسفند ۱۳۹۸)، حدود ۵۰ درصد رشد را نشان می‌دهد. به عنوان مثالی دیگر، شهر مشهد مقدس را در نظر می‌گیریم. مشهد مقدس به دلیل قرارگیری حرم امام رضا (ع) در این شهر، لقب پایتخت مذهبی کشور را دارا بوده و با جمعیتی حدود ۳ میلیون نفر (سرشمارس سال ۱۳۹۵)، دومین شهر پرجمعیت ایران است. از مجموع ۱۷.۷ هزار میلیارد تومان بودجه این کلانشهر در سال ۱۴۰۰، حدود ۸۰۰ میلیارد تومان به تجهیز و توسعه فضای سبز اختصاص یافته است (ایسنا، ۲۰ بهمن ۱۳۹۹). ارقام مذکور که بیانگر منابع مالی بخش قابل توجهی از فعالیت‌ها در زمینه فضای سبز در دو کلانشهر تهران و مشهد مقدس می‌باشند، نشان دهنده گردش مالی نسبتا خوب و در نتیجه وجود تقاضا برای فعالیت‌های خدماتی در این حوزه هستند. البته این نکته نیز قابل ذکر است که با توجه به مشکلات مهمی همچون آلودگی هوا و ... در کلانشهرها، سرمایه گذاری مدیریت شهری در کلانشهر‌های مذکور در زمینه فضای سبز نسبتا خوب است، ولی کافی نیست و لازم است افزایش یابد.

 جامعه هدف وسیع

از دیگر ابعادی که نشان از توانمندی مهندسی فضای سبز برای کارآفرینی است، وجود مخاطبان و جامعه هدف وسیع می‌باشد. علت این امر نیز علاقه مندی همه انسان‌ها به طبیعت است که از مشاهده مناظر طبیعی و زیستن در کنار درخت و گل و گیاه لذت می‌برند؛ بنابراین می‌توان به جرات بیان داشت که مخاطبان خدمات فضای سبز معدود نبوده و زن و مرد، پیر و جوان و کودک، همه جزو جامعه هدف فضای سبز می‌باشند که از خدمات آن استفاده می‌نمایند. البته لازم به ذکر است که برخی از فعالیت‌ها در زمینه فضای سبز همچون ایجاد پارک‌های کودک و سالمند که متناسب با نیاز‌های کودکان و سالمند طراحی و ساخته می‌شوند جامعه هدف کوچک تری دارند، اما مخاطبان فضای سبز به معنای عام، عموم مردم می‌باشند.

 گستردگی زمینه‌های کاری

هر چند زمینه‌های کاری فضای سبز به شکل رایج در دو دسته کلی طراحی و ساخت فضا‌های سبز جدید و نگهداری از فضا‌های سبز موجود قرار می‌گیرند، اما موضوعات گوناگونی به عنوان زیرمجموعه این دو دسته وجود دارند که هر کدام از آن‌ها می‌تواند یک بستر کاری باشد. از جمله موضوعات و فضا‌های کاری که در دسته طراحی و ساخت قرار می‌گیرند می‌توان به این موارد اشاره نمود: طراحی و ساخت پارک‌های معمول و یا به شکل ویژه پارک‌های موضوعی مانند باغ پرندگان، پارک دانش و ...، طراحی مناظر و المان‌های آبی مانند آبنما‌ها و برکه ها، منظر سازی محوطه‌های مسکونی، اداری، تجاری، خدماتی، صنعتی، تفریحی، آموزشی، درمانی مانند محوطه‌های بیمارستان ها، هتل ها، مدارس، دانشگاه ها، ویلا‌ها و ...، طراحی مناظر جاده‌ای و بزرگراهی، ساخت دیوار‌های سبز، باغ بام ها، المان‌های تزیینی گیاهی و موضوعات دیگر. همچنین بسیاری از موارد بیان شده در دسته طراحی و ساخت نیاز به حفظ و نگهداری مستمر توسط متخصصان توانمند دارند که نگهداشت آن‌ها همان طور که قبلا اشاره شد موجب ایجاد فضای کاری دیگری در دسته دوم که نگهداری است، می‌شود.

البته لازم به اشاره است که بخشی از مهندسان فضای سبز در زمینه تولید و پرورش گیاهان زینتی مشغول به کار می‌باشند و این مورد نیز می‌تواند به عنوان یک گزینه کاری مطرح باشد، اما حوزه‌های کاری رایج در این رشته و حرفه همان دو دسته کلی مذکور می‌باشند؛ بنابراین زمینه‌های کاری متنوعی در حوزه فعالیت‌های فضای سبز وجود دارند که هر فرد متناسب با علاقه و مهارت اش می‌تواند در یک یا چند زمینه فعالیت نماید.

 ایجاد اشتغال مستقیم و غیر مستقیم

فعالیت‌های مهندسی فضای سبز جزو آن دسته حرفه‌های خدماتی است که نیاز به نیروی انسانی قابل توجهی در بخش طراحی و به خصوص بخش نگهداری دارد و به همین خاطر توانایی خوبی در ایجاد اشتغال مستقیم را دارا می‌باشد و علاوه بر آن، این حرفه پتانسیل خوبی در ایجاد اشتغال به شکل غیر مستقیم را نیز دارد، که علت آن ارتباط گسترده با مشاغل مختلف است. هنگامی که پارک یا محوطه‌ای ساخته می‌شود نیاز به مصالح و مواد مختلف مانند سیمان، بتن، ماسه، انواع سنگ، چوب و ... وجود دارد، از سازه‌های مختلف نظیر آلاچیق، انواع مبلمان شهری مانند نیمکت و ... استفاده می‌شود، دانش و مهارت مهندسان مختلف نظیر مهندسان آب، خاک، عمران و ...، تکنسین‌های مختلف همچون تکنسین برق، لوله کشی و ... مورد استفاده قرار می‌گیرد، همچنین گیاهان زینتی که در گلخانه‌های مختلف پرورش داده شده اند، مورد بهره برداری واقع می‌شوند؛ بنابراین به دلیل گستردگی ارتباط کاری مهندسی فضای سبز با سایر حوزه ها، این رشته علاوه بر ایجاد اشتغال مستقیم، می‌تواند عامل موثری برای ایجاد اشتغال غیر مستقیم باشد.

 حال به شکل مختصر به بررسی برخی از مهم‌ترین موانع کارآفرینی در حوزه مهندسی فضای سبز می‌پردازیم که به این صورت می‌باشند:

مشکلات آموزشی

این مانع بیش‌تر متوجه دانشجویان رشته مهندسی فضای سبز است. با وجود این که این رشته سال هاست در تعدادی از دانشگاه‌های کشور در حال تدریس است، ولی از وجود مشکلاتی رنج می‌برد، از جمله آن‌ها کمبود اساتید، کمبود بعضی از سرفصل‌های لازم در میان دروس، کم توجهی نسبت به مفاهیمی همچون نوآوری و خلاقیت در آموزش با توجه به ماهیت رشته که طراحی می‌باشد، سطحی بودن آموزش‌ها در تعدادی از دروس با توجه به ماهیت میان رشته‌ای مهندسی فضای سبز و .... البته باید این نکته را نیز بیان داشت که تاکنون تلاش‌های قابل توجهی برای کاهش مشکلات آموزشی و به روز کردن دروس صورت گرفته و بسیاری از این مشکلات آموزشی با توجه و همت نظام آموزش عالی قابل رفع هستند، ولی واقعیت آن است که هنوز نظام آموشی به شکلی که باید، تاثیر گذار در جهت دهی فکری دانشجویان نیست و تا رسیدن کیفیت آموزشی به نقطه مطلوب نیز، فاصله وجود دارد. مشکل دیگر وجود رشته‌هایی با نام‌های متفاوت از رشته مهندسی فضای سبز، ولی ماهیت مشابه این رشته می‌باشد، به عبارت دیگر در زمینه علوم منظر در کشور دو رشته دیگر در کنار مهندسی فضای سبز مطرح می‌باشند که عبارت اند از معماری منظر و طراحی محیط زیست. متاسفانه عدم برنامه ریزی مناسب توسط وزارت علوم باعث موازی کاری در زمینه آموزش علوم منظر در هر سه رشته شده است به شکلی که هیچ کدام از این سه رشته، دارای مقاطع تحصیلی کارشناسی تا دکتری در رشته خود نمی‌باشند، در توضیح بیش‌تر باید بیان کرد رشته مهندسی فضای سبز دارای کارشناسی و کارشناسی ارشد، طراحی محیط زیست دارای کارشناسی ارشد و معماری منظر دارای مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری می‌باشد؛ بنابراین لازم است نسبت به ساماندهی و متمرکز سازی آموزش اقدام نمود تا از موازی کاری جلوگیری شود.

 شناخت محدود نسبت به این حرفه و مشکلات صنفی

هنوز به شکلی که شایسته است، این رشته به جامعه شناسانده نشده و بخشی از افراد در میان مردم و مسئولان نمی‌دانند حوزه کاری این رشته دقیقا چیست، که این امر در به رسمیت شاختن رشته مهندسی فضای سبز به عنوان یک تخصص در جامعه حرفه‌ای تاثیر گذار بوده است. البته وضعیت شناخت امروز جامعه از این رشته و حرفه نسبت به گذشته بهتر شده است، ولی هنوز به شکلی که مورد انتظار است، نمی‌باشد. مشکل دیگری که در همین رابطه باید به آن اشاره کرد، عدم عضویت مهندسان فضای سبز در سازمان نظام مهندسی ساختمان است. در واقع به جای آن که مهندسان فضای سبز عضو سازمان نظام مهندسی ساختمان باشند، می‌توانند عضو سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی شوند. این مورد در حالی است که محدوده فعالیت متخصصان این رشته در بسیاری از مواقع داخل شهر و گاهی در حریم آن (برای ایجاد کمربند سبز) است و مهندسان این رشته از مصالح سخت (مصالح ساختمانی) در کنار مصالح نرم (گیاهان) استفاده می‌کنند و این عدم عضویت و درنتیجه نبود حق امضا باعث آن شده که افرادی که دارای تحصیلات در سایر رشته‌ها و بعضا رشته‌های غیر مرتبط هستند مشغول به فعالیتی باشند که حوزه کاری یک مهندس فضای سبز است، به همین علت لازم است وضعیت صنفی و کاری این رشته را ساماندهی کرد.

 عدم پرداخت به موقع در تعدادی از قرارداد‌ها از سوی کارفرمایان

در بعضی از قرارداد‌های فضای سبز، بعضی از کارفرمایان اقدام به پرداخت دیر هنگام به پیمانکاران فضای سبز می‌نمایند، البته لازم به ذکر است که این امر در همه قرارداد‌های این حرفه وجود ندارد و در بعضی موارد اتفاق می‌افتد و در قرارداد سایر حوزه‌های کاری نیز در بعضی مواقع وجود دارد، ولی این مشکل لزوم آگاهی پیمانکاران نسبت به ابعاد حقوقی قرارداد‌ها برای جلوگیری از این امر را مشخص می‌کند.

 به عنوان سخن پایانی توجه به این نکته لازم به نظر می‌رسد که به رغم همه موانع بیان شده، در صورت وجود علاقه، پشتکار، صبر و مهارت افزایی در دوران تحصیل و تجربه اندوزی در دوران کاری با توجه به پتانسیل‌های این رشته می‌توان اقدام به کارآفرینی و حل بخشی از مشکلات جامعه نمود و در صورت رفع موانع موجود، توان کارآفرینی در این رشته بیش‌تر نیز خواهد شد.

علی پاشایی بیدار - فعال دانشجویی دانشگاه تهران

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.