چهلمین سالگرد شکست حصر آبادان؛ نگاهی به عملیات ثامن الائمه

چهلمین سالگرد شکست حصر آبادان؛ نگاهی به عملیات ثامن الائمه

• خشایار جنیدی
• بی‌بی‌سی

۵ مهر ۱۴۰۰ - ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۱

گوینده رادیو ملی نفت آبادان در نهم آبان ۱۳۵۹ این پیام را قرائت کرد: ''برادر و خواهر مسلمان آبادانی، شهر شما در معرض خطر سقوط جدی قرار گرفته. با تمام قوا آماده باشید. ''

پنج روز از سقوط خرمشهر گذشته بود و ارتش عراق که با رویای تصرف یک هفته ای خوزستان به ایران حمله کرده بود، چهل روز پس از آغاز جنگ پشت دروازه های آبادان گرفتار شده بود.

ارتش عراق در آن روز می خواست با پل زدن بر روی رودخانه بهمنشیر، از محل کوی ذولفقاری به آبادان نفوذ کند.

سربازان عراقی با هجوم نیروهای مردمی و مدافعان آبادان به کوی ذوالفقاری عقب رانده شدند و تلاش برای تصرف قلب صنعت نفت ایران با شکست روبرو شد.

ارتش عراق حدود یازده ماه پشت دروازه های آبادان اردو زد تا این که در پنجم مهر ۱۳۶۰ به وسیله نظامیان ایرانی عقب رانده شد.

محاصره آبادان

ارتش عراق در سی و یکم شهریور ۱۳۵۹ با ۵ لشکر به استان خوزستان و با ۵ لشکر دیگر به استان های کرمانشاه و ایلام حمله کرد.

زمانی که صدام حسین برای حمله به خاک ایران نقشه می کشید، فکرش را نمی کرد که درگیر یک جنگ طولانی و فرسایشی شود.

او در پی برد سریع و جنگ کوتاه مدت بود و می خواست با استفاده از آشفتگی نیروهای نظامی ایران به سرعت مراکز و شهرهای مهم را در استان خوزستان تصرف کند.

صدام حسین یک هفته پیش از حمله به ایران در جلسه شورای فرماندهی نظامی عراق به مشاوران خود گفته بود که با یک حمله سریع و غافلگیر کننده ''صورت ایرانی ها را در گل فرو خواهد کرد '' تا به خواسته هایش تن دهند.

به رغم پیش روی های سریع اولیه در مناطق مرزی و تصرف پاسگاه های مرزی و شهرهای همجوار، با شکل گرفتن مقاومت نیروهای مردمی و عملیات محدود نظامیان ایرانی کار برای ارتش عراق مشکل می شد.

منبع تصویر، Getty Images/ Kaveh Kazemi

توضیح تصویر،

درجه دار گردان تکاور دریایی در حال شلیک آر پی جی علیه مواضع مهاجمان عراقی در آبادان

مقاومت گردان تکاوران نیروی دریایی ارتش در کنار نیروهای سپاه و داوطلبان باعث شد تصرف خرمشهر ۳۴ روز طول بکشد.

بعد از خرمشهر توجه ارتش عراق متوجه آبادان شد.

محاصره نظامی آبادان از مدتی پیش از اشغال خرمشهر آغاز شده بود.

جاده اهواز- آبادان در نوزدهم مهر به دست نظامیان عراقی افتاده بود و ده ها غیرنظامی ایرانی اسیر شدند.

جاده ماهشهر- آبادان هم بیست و سوم مهر به وسیله ارتش عراق مسدود شد.

محمد جواد تندگویان، وزیر نفت ایران در نهم آبان در این جاده به اسارت نظامیان عراقی در آمد.

با عبور نظامیان از رودخانه کارون و استقرار آنها در منطقه موسوم به میدان تیر در شمال آبادان حلقه محاصره این شهر تنگ تر شده بود.

تلاش عراق برای تصرف آبادان از طریق عبور از رود بهمنشیر در نهم آبان شکست خورد و پس از آن مهاجمان سعی کردند با تنگ تر کردن حلقه محاصره و گلوله باران مستمر این شهر، مدافعان آن را وادار به تسلیم کنند.

به گفته پیئر رازو، مدیر پژوهشی بنیاد مطالعات استراتژیک مدیترانه در فرانسه، جنگ برای ارتش عراق وارد مرحله فرسایشی شده بود.

آقای رازو که نویسنده کتاب جنگ ایران و عراق است، به بی بی سی فارسی گفت: ''جنگ در جبهه ها به بن بست کشیده شده بود. عراقی ها پس از پیروزی های اولیه شان در موضع دفاعی قرار گرفته بودند. خسته بودند و امید داشتند حکومت ایران با آتش بس موافقت کند. ''

منبع تصویر، Getty Images/ Kaveh Kazemi

توضیح تصویر،

سازماندهی نیروهای مردمی در یکی از مساجد آبادان

مایک مک کای، خبرنگار بی بی سی که برای بازدید از جبهه خرمشهر به این منطقه سفر کرده بود، در آبان ۱۳۵۹ این طور گزارش داد: ''اگر شورای عالی فرماندهی عراق فکر می کرد که کار جنگ را در چند روز یک سره می کند، حالا باید نقشه هایش را تغییر اساسی دهد. ''

زندگی در محاصره

گوین هیویت، خبرنگار بی بی سی که در دوران حصر آبادان از سنگر نظامیان عراقی اوضاع این شهر را مشاهده کرده بود، در گزارشی تلفنی گفت:‌ ''آبادان همچنان زیر گلوله باران شدید عراقی هاست. به خاطر حمله به پالایشگاه و سوختن نفت، دود غلیظی آسمان شهر را فرا گرفته. نبرد در آبادان تمام نشده است. نیروهای ایران به رغم حمله شدید به مقاومت ادامه می دهند. ''

آبادان در وضعیت جنگی بود ولی زندگی در آن جریان داشت.

احمد شوشتری که کارمند یک سازمان دولتی خدمات رسانی شهری بود، به بی بی سی گفت در روزهای محاصره تعدادی از مردم خانه های خود را ترک نکرده بودند و در کنار نظامیان و کارمندان دولت در این شهر زندگی می کردند.

به گفته آقای شوشتری، بقالی ها، نانوایی ها، بانک ها و ادارات دولتی باز بودند و اداره برق با استقرار ژنراتورهای برق در محله های مختلف شهر،‌ به خانه ها و ادارات برق رسانی می کرد.

به گفته آقای شوشتری، راه دسترسی غیرنظامیان به این شهر پل شناور موقتی بود که ارتش در منطقه چویبده بر روی بهمنشیر زده بود.

شکست حصر

نیروهای مسلح ایران پیش از عملیات ثامن الائمه دو بار برای شکستن محاصره آبادان تلاش کرده بودند.

بار نخست در سوم آبان ۱۳۵۹ تلاش ارتش و نیروهای مردمی برای عقب راندن عراقی ها از اطراف آبادان ناموفق بود.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

تانک منهدم شده عراقی در جبهه خوزستان

در بیستم آذر ۱۳۵۹ ارتش به همراهی سپاه ''عملیات توکل '' را با هدف عقب راندن نظامیان عراقی تا مرز شلمچه به اجرا گذاشت که به رغم موفقیت اولیه و به اسارت گرفتن ۸۰۰ سرباز عراقی، در نهایت با بازگشت سربازان ایرانی به مواضع اولیه خود به پایان رسید.

محاصره آبادان کماکان ادامه داشت تا این که عملیات ثامن الائمه در ساعت یک بامداد پنجم مهر ۱۳۶۰با رمز ''نصرمن الله و فتح قریب '' آغاز شد.

هدف از این عملیات شکستن حصر آبادان از طریق آزادسازی جاده های اهواز-آبادان و ماهشهر آبادان و راندن نظامیان عراقی از شمال آبادان به آن سوی رود کارون بود.

این عملیات با شرکت ۳۵ گردان از نیروهای مسلح ایران به محوریت لشگر ۷۷ خراسان به اجرا گذاشته شد.

علاوه بر واحدهای این لشکر، تیپ ۳۷ زرهی شیراز، یک گردان زرهی از لشکر ۱۶ قزوین، گردان تکاور نیروی دریایی، سه تیپ سپاه پاسداران و یگان هایی از ژاندارمری از واحدهای عمل کننده در این عملیات بودند.

عملیات ثامن الائمه در چهار محور از جمله دارخوین و فیاضیه انجام شد و واحدهای عملیاتی پس از ۴۲ ساعت توانستند به همه اهداف تعیین شده دست پیدا کنند.

پیئر رازو، مدیر پژوهشی بنیاد مطالعات استراتژیک مدیترانه در فرانسه که نویسنده کتاب جنگ ایران و عراق است،

بعضی از گردان های زرهی ارتش ایران در این عملیات از تانک های به غنیمت گرفته شده تشکیل شده بود و همین باعث سردرگمی و فریب سربازان عراقی در حین عملیات شد.

در این عملیات یگان های عمل کننده توانستند با آتش باری بر روی دو پل مهم حفار و قصبه که روی کارون قرار داشتند و مسدود کردن راه عبور از آن،‌ راه فرار سربازان عراقی را ببندند.

حدود ۱۸۰۰سرباز عراقی در این عملیات اسیر شدند.

توضیح تصویر،

بعد از خرمشهر توجه ارتش عراق متوجه آبادان شد.

اطلس جنگ ایران و عراق که به وسیله سپاه پاسداران تدوین شده، تعداد کشته های عراقی در این عملیات را ۱۵۰۰ نفر عنوان کرده است.

منابع دیگر تعداد کشته شدگان ایرانی این عملیات را دو برابر تلفات عراقی ها عنوان کرده اند.

ده ها تانک و نفربر زرهی عراقی نیز به دست نیروهای نظامی ایران افتاد.

نظامیان ایرانی در این عملیات توانستند علاوه بر شکست حصر آبادان، ۱۳۰ کیلومتر مربع از خاک ایران را آزاد کنند.

آقای رازو درباره موفقیت این عملیات گفت: ''نخستین بار قرارگاه های فرماندهی مشترک ارتش و سپاه برقرار می شد. دو نیروی نظامی کاملا متفاوت در کنار هم قرار می گرفتند. آنها همچنین استراتژی هوشمندانه ای را اتخاذ کردند که مبتنی بر غافلگیری دشمن بود. از نیروهای ویژه و نفوذ در خطوط شب در تاریکی شب استفاده می کردند که عراقی ها را در موضع دفاعی بودند،‌ غافلگیر کرد. ''

عملیات ثامن الائمه به عنوان نخستین عملیات بزرگ موفق در جبهه خوزستان راهگشای دو عملیات مهم در این استان شد؛ فتح المبین و بیت المقدس.

بستان وخرمشهر عرصه پیروزی های بعدی ایران بودند.

بیشتر بخوانید:

• ایران و عراق در جنگ چه مناطقی از خاک یکدیگر را اشغال کردند؟
• مکالمات محرمانۀ صدام و مشاورانش پیش از جنگ ایران و عراق
• چهل سال بعد از عملیات اچ-سه در خاک عراق؛ سرنوشت خلبانان ایرانی چه شد؟
• چهلمین سالگرد جنگ ایران و عراق؛ روایت ۶ هزار و ۵۰۰ زن شهید کجاست؟