سه مساله در زیبایی‌شناسی فضاهای شهری

یکی از مهمترین زمینه های احراز هویت انسان، ارتباط او با ساخته هایش و با مولفه های فرهنگی، طبیعی و کالبدی محیطش می باشد، هر گونه دگرگونی در این مولفه ها عامل تحول در هویت وی نیز خواهند شد، با این وجود، امروزه عرصه شهرسازی کشور ما در بحران هویتی عمیقی به سر می برد.

وقتی می توان صفت ایرانی- اسلامی را به یک شهر اطلاق نمود که براساس تعالیم اسلامی و هویت و تاریخ ایرانی طراحی شده باشد و در عین پاسخگویی به نیازهای مادی شهروندان، تداعی کننده ارزش های ایرانی- اسلامی نیز باشد. به این ترتیب محیط شهری باید بتواند جامعه را به سمت ارزش‌های فرهنگ بومی هدایت کند و پشتوانه تاریخی و فرهنگی شهروندان را به آنها یادآوری کند.

امروزه آنچه که از اغلب شهرهای بزرگ ایران در ذهن عموم شکل می گیرد، چیزی جز مجموعه ای از ساختمان های بلند، خیابانها، بزرگ‌راهها، ادارات و پارک ها در شکل‌ها و طرح‌های متفاوت و ناموزون نیست. در واقع، در حال حاضر شهرهای ایران با عدم رعایت اصول شهرسازی بومی؛ دچار بحران هویت شده و هرچه می گذرد این بحران گسترده تر وعمیق تر می شود. مشکل نیز از همان دو قرن پیش آغاز شد که با وجود بهره مندی کشور از میراث و دستاوردهای فرهنگی غنی، شیفتگی به مظاهر غیر بومی ایجاد شد و تا به امروز نیز فراموشی سهوی و عمدی هویت بومی به وفور مشاهده می شود.

در خصوص راهکارهای تحقق منظر شهری ایرانی – اسلامی به سه محور می توان اشاره کرد:
1. در معماری و شهرسازی ایرانی - اسلامی مهمترین عنصر و اصلی‌ترین جزء و عامل پدید آورنده شهر «انسان‌ها» هستند. بنابراین برای دستیابی به شهر ایرانی– اسلامی، گام نخست که مهمترین و متأسفانه مغفول‌ترین اقدام است؛ «آموزش و پرورش انسانها» است. مراد از این بخش از شهرسازی تربیت انسانهایی است که با تاریخ، فرهنگ، ارزشها و البته حقوق و تکالیف خود آشنا باشند و بتوانند بر اساس چنین دانش و بصیرتی برای رفع نواقص و ضعف‌های دو بخش دیگر نیز گامهای اساسی بردارند. 
به عبارت دیگر، برای ساختن و تحقق شهر ایرانی – اسلامی، نخستین راهکار باید فرهنگ سازی و بهبود و اصلاح روند جامعه پذیری شهروندان به عنوان سازنده و ساکن شهرها باشد. فرهنگ سازی در بین شهروندان شهرهای ایرانی- اسلامی باید هم در راستای آشنا ساختن آنها با حقوق و تکالیف شهروندی باشد و هم تبیین ارزشهای ملی– مذهبی.

2. راهکار دوم «تدوین مقررات و ضوابط» است تا شهروندان بتوانند براساس آنها رفتار و زندگی کرده و با محیط و دیگران ارتباط برقرار کنند. این قوانین و مقررات اگر در جامعه ای «آموزش دیده» تدوین شوند، به صورت اخلاق اجتماعی درآمده و رفتار شهروندان راشکل خواهند داد، حتی در صورتی که آموزش شهروندان ناقص باشد، این قوانین و مقررات به هدایت روابط اجتماعی و عینی آنها کمک می کنند و جلوی بی نظمی و اغتشاش های رفتاری را می گیرند.
قوانین شهرسازی با حفظ حقوق مالکانه مردم یک سلسله هدف‌های عالی چون برقراری نظم، کنترل و مهار جمعیت در شهرها، زمینه سازی برای یک زندگی انسانی برای شهروندان و زیبا سازی شهرها را دنبال می کنند از همین رو در همه کشورها با دقت به مورد اجرا در می آیند.

3. گام سوم «پرداختن به کالبد» است؛ در اینجاست که معماران و طراحان شهری باید ورود کنند و براساس ارزشها، هنجارها و آرمانهای شهروندان و نیز قوانین و مقررات تدوین شده، فضا و کالبدی را پدید آورند که بتواند مکانی درخور و قابل برای زندگی و فعالیت شهروندان باشد. در این راستا لازم است «اصول و قواعد شهرسازی ایرانی- اسلامی» در کالبد شهر و منظر و فضاهای شهری مورد توجه قرار بگیرد. ایمنی، سرزندگی، عدالت، اجتماع‌پذیری فضا، خودمانی بودن فضا، همخوانی با طبیعت و خوانایی برخی از مهم‌ترین مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی بصری شهری هستند.

*  دبیرکل کمیته ملی اسکان بشر ملل متحد