شاهزادگان قاجار چگونه تاریخ‌نگاری می‌کردند؟

به گزارش خبرنگار مهر، نشر تاریخ ایران کتاب «بینش و روش تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار» نوشته محمدعلی برات زاده را با شمارگان هزار نسخه، ۳۹۱ صفحه و بهای ۹۵ هزار تومان منتشر کرد.

شاهزادگان قاجار به انگیزه جایگاه طبقاتی خود به منابع و اسنادی دسترسی داشته‌اند که دسترسی دیگران به آن آسان نبود. برخی شاهزادگان مسائل پشت پرده و پنهان شاهان قاجار را برملا کرده‌اند. آنان در وادی‌ای قدم نهادند که دیگران وارد آن نشده‌اند و یا حتی جرأت گام نهادن در آن را نداشتند. نویسنده این کتاب سعی کرده تا در پژوهش خود به چگونگی بینش، شیوه‌ها و محتوای گونه‌های تاریخ‌نگاری شاهزادگان قاجار بپردازد.

دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد که پایگاه طبقاتی و آموزش و مهارت ویژه شاهزادگان و آشنایی با زبان‌های بیگانه و گرایش‌های سیاسی آنان نقش مهمی در تاریخ نگاری و تاریخ نگری و شیوه نگرش و اندیشه تاریخی این شاهزادگان داشته و در مجموع اهمیت آنان در روند تاریخ‌نگاری دوره قاجار را نمی‌توان نادیده گرفت.

از جمله این شاهزادگان و کتاب‌هایشان می‌توان به این اسامی اشاره کرد:

محمود میرزای قاجار، پسر فتحعلیشاه که مدتی حاکم کاشان و مدتی هم حاکم نهاوند بود. او صاحب کتاب‌هایی چون «عهد حُسام»، «تذکرة السلاطین» و «تاریخ صاحب قرانی» است.

احمد میرزا عضدالدوله که پسر چهل و نهم فتحعلیشاه بود. او در طول زندگی خود به حکومت شهرهای مختلفی از جمله بروجرد، زنجان، ملایر و تویسرکان و قزوین منصوب شد. مدتی نیز متولی آستان قدس رضوی بود. کتاب او «تاریخ عضدی» نام دارد.

علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه که پسر پنجاه و چهارم فتحعلیشاه و عموی محمدشاه بود. او از ابتدای جوانی وارد خدمات دولتی شد. وی مجذوب ایده‌های دوره روشنگری اروپا بود و در اشاعه آنها در ایران کوشش فراوان کرد. در دوران درخشان دارالفنون اعتضاد السلطنه رئیس مدرسه بود و در ماندگاری و دوام مدرسه نقش کلیدی داشت. همزمان با ریاست مدرسه در سال ۱۸۵۵ وزارت علوم را تأسیس و ۲۲ سال به عنوان اولین وزیر علوم ایران فعالیت کرد.

علاوه بر مسئولیت‌های او به عنوان رئیس دارالفنون و وزیر علوم، در بازه‌های زمانی مختلف وی عهده‌دار مسئولیت‌های دیگری چون خدمت در وزارت صنایع و بازرگانی، معدن، تلگراف، چاپخانه دولتی و فرمانداری ملایر و تویسرکان نیز بود.

اعتضادالسلطنه کتاب‌های متعددی در زمینه‌های مختلف از تاریخ تا نجوم تألیف کرد، مهم‌ترین تألیف علمی او برداشتی از تئوری‌های نیوتون به زبان فارسی است. او کتابخانه و سالن مطالعه‌ای برای مدرسه سپهدار تأسیس کرد و کتابخانه شخصی خود را در سال ۱۲۴۲ به دارالفنون اهدا کرد. او همچنین مسئول احداث اولین خط تلگراف بین تهران تا زنجان و زنجان تا تبریز بود. اعتضاد السلطنه عضو گروه ایرانی-فرانسوی‌ای بود که کتاب گفتار در روش دکارت را به فارسی ترجمه کرد. «اکسیر التواریخ»، «تاریخ و سوانح و وقایع افغانستان» و «فلک السعاده» از جمله کتاب‌های تاریخی اوست.

بهمن میرزا، پسر چهارم عباس میرزای نایب السلطنه بود و مدتی در اواخر عمر فتحعلی شاه حکومت اردبیل را برعهده داشت. کتاب مهم او «شکرنامه شاهنشاهی: تاریخ ششصد ساله قفقاز» نام دارد.

جهانگیر میرزا، پسر عباس میرزا نایب السلطنه بود که در دوره دوم جنگ‌های ایران و روسیه شرکت داشت. او مدتی حاکم خوی بود و پس از به سلطنت رسیدن محمدشاه مدتی را زندانی شد. کتاب مهم او «تاریخ نو» یا «تاریخ جهانگیری» است.

نادر میرزا قاجار فرزند بدیع‌الزمان میرزا صاحب‌اختیار پسر محمدقلی میرزا ملک‌آرا بود و مادرش جهان‌سلطان‌خانم دختر محمدتقی میرزا حسام‌السلطنه. پدر و مادرش هر دو از نوادگان فتحعلی‌شاه بودند. کتاب او «نامه خسروان» نام دارد.

مسعود میرزا ظل السلطان پسر مشهور ناصرالدین شاه که حاکم اصفهان بود. او کتابی با نام تاریخ مسعودی دارد.

کتاب «بینش و روش تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار» شامل سه فصل به ترتیب با این عناوین است: «نگاهی گذرا به تاریخ‌نگاری عصر قاجار»، «بررسی حیات علمی، فرهنگی و سیاسی اجتماعی شاهزادگان قاجار» و «بررسی سبک تاریخ‌نگاری شاهزادگان مورخ قاجار».