* میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی روز ۸ سنبله/شهریور ۱۴۰۱ در ۹۱ سالگی درگذشت. او کمی بیش از سه دهه پیش و به هنگام اعلام خروج نیروهای اتحاد جماهیر شوروی، رهبری شوروی را در دست داشت.

مطلب زیر پیشتر و به مناسبت سی‌سالگی خروج این نیروها از افغانستان (۲۴ بهمن/دلو ۱۳۹۷ - ۱۳ فوریه ۲۰۱۹) در بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده بود که به مناسبت درگذشت میخائیل گورباچف باز نشر می‌شود.

بیش از سی سال پیش در ۱۵ فوریه آخرین سرباز اتحاد جماهیر شوروی، از پل مرزی میان افغانستان و ازبکستان عبور کرد و حضور ۹ ساله نیروهای شوروی در افغانستان پایان یافت.

شوروی هنگام خروج از افغانستان به مقام‌های کابل چه وعده داده بود؟ دولت دکتر نجیب‌الله از شوروی چه درخواستی داشت؟

افغانستان درآن زمان به شدت به کمک‌های اقتصادی و نظامی شوروی وابسته بود. ماشین جنگی کابل با سوخت و کمک نظامی شوروی در حرکت بود.

از طرف دیگر نیروهای مجاهدین که کشورهای اسلامی، غربی و بخصوص آمریکا از آن حمایت می‌کردند، هر روز قدرتمندتر می‌شدند. حتی مقام‌های آمریکایی اطمینان داشتند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان مجاهدین در اولین فرصت رژیم چپی نجیب‌الله را ساقط خواهند کرد.

دیه‌گو کوردووز، نماینده سازمان ملل در امور افغانستان در آن زمان در کتابش نوشته در یکی از دیدارهایش با داکتر نجیب، او به کوردووز برای نخستین بار اعلامیه‌‌ای از پیش آماده شده دولت شوروی را نشان داد که آغاز خروج نیروهای شوروی از افغانستان مشخص کرده بود. دراین اعلامیه آغاز خروج ۱۵ مه ۱۹۸۸ تعیین شده و براساس آن ده ماه تکمیل خواهد شد.

به گفته او بعد از نشر این اعلامیه بعضی از فرماندهان مجاهدین مشغول انبار و ذخیره کردن مقادیرعظیمی سلاح و مهمات در داخل افغانستان شدند. به آنها گفته شده بود که دسترسی به سلاح و مهمات بعد ازاین دشوار خواهد، چون اغلب قاطرهای که برای انتقال تدارکات نظامی از جمله موشک‌های ضد هواپیمای استنیگر و بلوپایپ به کار می‌رفت، به دلیل شیوع یک بیماری واگیر مرده بودند.

کوردووز نوشته سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به دنبال آن تعداد زیادی قاطر از تنسی با هواپیمایی بوینگ ۷۴۷ به پاکستان انتقال داده بود و بعضی‌ها می‌گفتند که این قاطرها از ایالت جورجیا خریداری شده‌اند.

شوروی به حکومت نجیب چه گفته بود؟

حقیقت این است که همزمان با تغییرات در رهبری حزب کمونیست شوروی سابق، به دلیل طولانی شدن جنگ افغانستان و هزینه سرسام‌آور اقتصادی و تبعات جبران‌ناپذیر اجتماعی این جنگ؛ رهبران شوروی می‌خواستند که از افغانستان خارج شوند.

میخائیل گورباچف، آخرین رئیس جمهوری شوروی به دنبال اعلام سیاست اصلاحات اقتصادیو تلاش برای تنش‌زدایی از سیاست خارجی کشورش، می‌خواست که پای ارتش شوروی از افغانستان بیرون شود.

اسحاق اتمر، استاد سابق دانشگاه کابل معتقد است که رهبران شوروی به این نتیجه رسیده بودند که جنگ افغانستان برای شوروی دیگر سودمند نیست.

او می‌گوید که شوروی از حکومت کابل روگردان شده بود و با احزاب مخالف دولت افغانستان ارتباط برقرار کرده بود که در نهایت شماری از رهبران مجاهدین از مسکو نیز دیدار کردند. از سوی دیگر مجاهدین به شوروی سابق اطمینان دادند که افغانستان تحت کنترل آنها تهدیدی متوجه شوروی نخواهد بود.

آقای اتمر می‌گوید که شوروی‌ها در زمان خروج از افغانستان متعهد به کمک به حکومت نجیب‌الله نشدند. به همین دلیل دو سال اخیر حکومت نجیب به عنوان "دفاع مستقلانه" نام‌گذاری شد.

زیرا شوروی بعد از خروج هیچ برنامه‌ای برای حمایت از حکومت افغانستان نداشت. از سوی دیگر حکومت افغانستان در موقعیتی نبود که از شوروی درخواست کمک کند و سردمداران کابل نیز از ضعف و وضعیت دشوار داخلی شوروی آگاه بودند.

مسکو نگران آینده افغانستان بعد از خروج

در کتاب 'پشت پرده افغانستان ' نوشته دیه‌گو کوردووز و سلیک هاریسون آمده که مقامات مسکو با این سوال مواجه بودند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، در کابل پایتخت چه اتفاق می‌افتد. بحث بر سر این بود که شوروی حکومت کابل را حفظ و تقویت کند یا اینکه نوعی ائتلافی را بپذیرد که نجیب‌الله و حزب دموکراتیک خلق افغانستان در حد یک اقلیت تنزل قدرت دهند.

کوردووز به نقل از معاون سابق وزیر خارجه شوروی نوشته که مقام‌های شوروی دراین باره اختلاف نظر داشتند. دسته‌ای معتقد بودند که باید رژیم نجیب‌الله را در قدرت نگهداشت.

گروه دیگر نیز به این عقیده بود که نجیب‌الله بعد از خروج ارتش سرخ مدت زیادی در برابر حمله مجاهدین دوام نخواهد آورد و گروه سوم نیز به این باور بود که بنیادهای رژیم دموکراتیک خلق افغانستان با دادن نقش به افراد خارج از حزب باید حفظ شود.

با تمام اختلاف نظرها در اواخر سال ۱۹۸۶میخائیل گورباچف،رهبر شوروی توانسته بود این اجماع را به وجود آورد که مسکو باید از جنگ افغانستان رهایی یابد. او در نشست ۱۳ نوامبر دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی اعلام کرد: "تقریبا شش سال است که ما در افغانستان مشغول جنگ هستیم. اگر ما خط مشی خود را تغییر ندهیم ۲۰ یا ۳۰ سال دیگر نیز باید مشغول جنگ باشیم. آیا با در نظر داشت اینکه نظامی‌گری ما نمی‌تواند وضعیت را تغییر دهد، بازهم می‌خواهیم همیشه بجنگیم؟"

حرف اصلی مسکو به متحدان شوروی در کابل که تا آخرین لحظه امیدوار به ادامه حضور سربازان شوروی بودند، این بود که نیروهای شوروی از افغانستان خارج می‌شوند.

به نوشته کوردووز، گورباچف برای اینکه به رئیس جمهوری افغانستان خروج شوروی را واضح بسازد، نجیب‌الله را به مسکو احضار کرد و به او گفت که بهتر است حکومت کابل ظرف ۱۲ماه آینده خود را برای خروج ارتش شوروی از افغانستان آماده کند، چه کابل آماده باشد یا نباشد، شوروی از افغانستان خواهد رفت؛ پس بهتر است که پایه‌های قدرت خود را مستحکم کنید.

شوروی چه نسخه‌ای برای افغانستان نوشت؟

مسکو تاکید داشت که رژیم کابل طی فرایند خروج نیروهای شوروی از افغانستان همچنان باید بر سر قدرت بماند. اتحاد شوروی آن را از طریق کمک‌های نظامی و اقتصادی مورد حمایت کامل قرار دهد. به نوشته کوردووز مسکو بدین باور بود که کابل باید تصمیم بگیرد که بعد از خروج نیروهای شوروی رژیم کابل می‌خواهد قدرتش را حفظ کند یا نه.

یوری ورنتسف، معاون اول وزارت خارجه شوروی وقت که در نشست گورباچف و نجیب حاضر بود، گفته "وقتی که نجیب با گفته‌های گورباچف مخالفتی نکرد، چند تن از مقام‌های افغان این اعلام گورباچف را نظر نهایی شوروی حساب نکردند. ولی بعد از ۱۵ ماه معاهده ژنو میان افغانستان و پاکستان امضا شد ولی نجیب‌الله برای تثبیت پایه‌های رژیمش آنچنان که گورباچف می‌خواست کار زیادی نکرد و بیشتر درصدد به تاخیر انداختن روند خروج نیروهای شوروی از افغانستان بود."

گورباچف در این دیدار به نجیب‌الله گفته بود که "تنها آرزوی ما این است که افغانستان یک دولت بی‌طرف، مستقل و دوست اتحاد جماهیر شوروی باشد و نه پایگاهی برای فعالیت خصمانه که امنیت همسایگان را تهدید کند."

به گفته او به افغان‌ها فقط یک سال فرصت داده شده بود تا اختلافات خود را قبل از خروج ارتش شوروی حل و فصل کنند.

ولی با این حال سازمان اطلاعات روسیه (ک.گ.ب) به نجیب‌الله هشدار داده بود که بعد از خروج نیروهای شوروی متکی به وفاداری ارتش افغانستان نباشد؛ بنابراین پول و تجهیزات لازم را دراختیار او گذاشت تا گارد ریاست جمهوری جدیدی را با حقوق و مزایایی بالا همانند یک ارتش خصوصی بوجود آورد.

روند خروج نیروهای شوروی

نمایندگان سازمان ملل در ۱۵ ماه مه ۱۹۸۸ شاهد اجرایی شدن معاهده ژنو بودند. ۱۰ افسر سازمان ملل در شهر جلال آباد در شرق افغانستان خروج اولین گروه از سربازان شوروی را نظارت کردند. این سربازان پایگاه خود را تخلیه و آنها را به افغان‌ها واگذار کردند.

براساس گزارش سازمان ملل این سربازان از طریق کابل به خیرخانه و از آنجا به شمال افغانستان و بعد تحت نظارت سازمان ملل از مرز حیرتان گذشته و وارد قلمرو شوروی سابق شدند.

روز چهارشنبه ۱۵ فوریه سال ۱۹۸۹، ساعت ۱۱:۵۵ دقیقه به وقت محلی و ۹ ماه بعد از اجرای معاهده ژنو، ژنرال بوریس گروموف، فرمانده فرقه (لشکر) چهلم ارتش شوروی آخرین سرباز شوروی بود که با عبور از پل دوستی بر فراز رودخانه آمو میان افغانستان و ازبکستان پایان روند خروج نیروهای کشورش را از افغانستان رسماً اعلام کرد.

* میخائیل گورباچف آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی روز ۸ سنبله/شهریور ۱۴۰۱ در ۹۱ سالگی درگذشت. او کمی بیش از سه دهه پیش و به هنگام اعلام خروج نیروهای اتحاد جماهیر شوروی، رهبری شوروی را در دست داشت.

مطلب زیر پیشتر و به مناسبت سی‌سالگی خروج این نیروها از افغانستان (۲۴ بهمن/دلو ۱۳۹۷ - ۱۳ فوریه ۲۰۱۹) در بی‌بی‌سی فارسی منتشر شده بود که به مناسبت درگذشت میخائیل گورباچف باز نشر می‌شود.

بیش از سی سال پیش در ۱۵ فوریه آخرین سرباز اتحاد جماهیر شوروی، از پل مرزی میان افغانستان و ازبکستان عبور کرد و حضور ۹ ساله نیروهای شوروی در افغانستان پایان یافت.

شوروی هنگام خروج از افغانستان به مقام‌های کابل چه وعده داده بود؟ دولت دکتر نجیب‌الله از شوروی چه درخواستی داشت؟

افغانستان درآن زمان به شدت به کمک‌های اقتصادی و نظامی شوروی وابسته بود. ماشین جنگی کابل با سوخت و کمک نظامی شوروی در حرکت بود.

از طرف دیگر نیروهای مجاهدین که کشورهای اسلامی، غربی و بخصوص آمریکا از آن حمایت می‌کردند، هر روز قدرتمندتر می‌شدند. حتی مقام‌های آمریکایی اطمینان داشتند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان مجاهدین در اولین فرصت رژیم چپی نجیب‌الله را ساقط خواهند کرد.

دیه‌گو کوردووز، نماینده سازمان ملل در امور افغانستان در آن زمان در کتابش نوشته در یکی از دیدارهایش با داکتر نجیب، او به کوردووز برای نخستین بار اعلامیه‌‌ای از پیش آماده شده دولت شوروی را نشان داد که آغاز خروج نیروهای شوروی از افغانستان مشخص کرده بود. دراین اعلامیه آغاز خروج ۱۵ مه ۱۹۸۸ تعیین شده و براساس آن ده ماه تکمیل خواهد شد.

به گفته او بعد از نشر این اعلامیه بعضی از فرماندهان مجاهدین مشغول انبار و ذخیره کردن مقادیرعظیمی سلاح و مهمات در داخل افغانستان شدند. به آنها گفته شده بود که دسترسی به سلاح و مهمات بعد ازاین دشوار خواهد، چون اغلب قاطرهای که برای انتقال تدارکات نظامی از جمله موشک‌های ضد هواپیمای استنیگر و بلوپایپ به کار می‌رفت، به دلیل شیوع یک بیماری واگیر مرده بودند.

کوردووز نوشته سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به دنبال آن تعداد زیادی قاطر از تنسی با هواپیمایی بوینگ ۷۴۷ به پاکستان انتقال داده بود و بعضی‌ها می‌گفتند که این قاطرها از ایالت جورجیا خریداری شده‌اند.

شوروی به حکومت نجیب چه گفته بود؟

حقیقت این است که همزمان با تغییرات در رهبری حزب کمونیست شوروی سابق، به دلیل طولانی شدن جنگ افغانستان و هزینه سرسام‌آور اقتصادی و تبعات جبران‌ناپذیر اجتماعی این جنگ؛ رهبران شوروی می‌خواستند که از افغانستان خارج شوند.

میخائیل گورباچف، آخرین رئیس جمهوری شوروی به دنبال اعلام سیاست اصلاحات اقتصادیو تلاش برای تنش‌زدایی از سیاست خارجی کشورش، می‌خواست که پای ارتش شوروی از افغانستان بیرون شود.

اسحاق اتمر، استاد سابق دانشگاه کابل معتقد است که رهبران شوروی به این نتیجه رسیده بودند که جنگ افغانستان برای شوروی دیگر سودمند نیست.

او می‌گوید که شوروی از حکومت کابل روگردان شده بود و با احزاب مخالف دولت افغانستان ارتباط برقرار کرده بود که در نهایت شماری از رهبران مجاهدین از مسکو نیز دیدار کردند. از سوی دیگر مجاهدین به شوروی سابق اطمینان دادند که افغانستان تحت کنترل آنها تهدیدی متوجه شوروی نخواهد بود.

آقای اتمر می‌گوید که شوروی‌ها در زمان خروج از افغانستان متعهد به کمک به حکومت نجیب‌الله نشدند. به همین دلیل دو سال اخیر حکومت نجیب به عنوان "دفاع مستقلانه" نام‌گذاری شد.

زیرا شوروی بعد از خروج هیچ برنامه‌ای برای حمایت از حکومت افغانستان نداشت. از سوی دیگر حکومت افغانستان در موقعیتی نبود که از شوروی درخواست کمک کند و سردمداران کابل نیز از ضعف و وضعیت دشوار داخلی شوروی آگاه بودند.

مسکو نگران آینده افغانستان بعد از خروج

در کتاب 'پشت پرده افغانستان ' نوشته دیه‌گو کوردووز و سلیک هاریسون آمده که مقامات مسکو با این سوال مواجه بودند که پس از خروج نیروهای شوروی از افغانستان، در کابل پایتخت چه اتفاق می‌افتد. بحث بر سر این بود که شوروی حکومت کابل را حفظ و تقویت کند یا اینکه نوعی ائتلافی را بپذیرد که نجیب‌الله و حزب دموکراتیک خلق افغانستان در حد یک اقلیت تنزل قدرت دهند.

کوردووز به نقل از معاون سابق وزیر خارجه شوروی نوشته که مقام‌های شوروی دراین باره اختلاف نظر داشتند. دسته‌ای معتقد بودند که باید رژیم نجیب‌الله را در قدرت نگهداشت.

گروه دیگر نیز به این عقیده بود که نجیب‌الله بعد از خروج ارتش سرخ مدت زیادی در برابر حمله مجاهدین دوام نخواهد آورد و گروه سوم نیز به این باور بود که بنیادهای رژیم دموکراتیک خلق افغانستان با دادن نقش به افراد خارج از حزب باید حفظ شود.

با تمام اختلاف نظرها در اواخر سال ۱۹۸۶میخائیل گورباچف،رهبر شوروی توانسته بود این اجماع را به وجود آورد که مسکو باید از جنگ افغانستان رهایی یابد. او در نشست ۱۳ نوامبر دفتر سیاسی حزب کمونیست شوروی اعلام کرد: "تقریبا شش سال است که ما در افغانستان مشغول جنگ هستیم. اگر ما خط مشی خود را تغییر ندهیم ۲۰ یا ۳۰ سال دیگر نیز باید مشغول جنگ باشیم. آیا با در نظر داشت اینکه نظامی‌گری ما نمی‌تواند وضعیت را تغییر دهد، بازهم می‌خواهیم همیشه بجنگیم؟"

حرف اصلی مسکو به متحدان شوروی در کابل که تا آخرین لحظه امیدوار به ادامه حضور سربازان شوروی بودند، این بود که نیروهای شوروی از افغانستان خارج می‌شوند.

به نوشته کوردووز، گورباچف برای اینکه به رئیس جمهوری افغانستان خروج شوروی را واضح بسازد، نجیب‌الله را به مسکو احضار کرد و به او گفت که بهتر است حکومت کابل ظرف ۱۲ماه آینده خود را برای خروج ارتش شوروی از افغانستان آماده کند، چه کابل آماده باشد یا نباشد، شوروی از افغانستان خواهد رفت؛ پس بهتر است که پایه‌های قدرت خود را مستحکم کنید.

شوروی چه نسخه‌ای برای افغانستان نوشت؟

مسکو تاکید داشت که رژیم کابل طی فرایند خروج نیروهای شوروی از افغانستان همچنان باید بر سر قدرت بماند. اتحاد شوروی آن را از طریق کمک‌های نظامی و اقتصادی مورد حمایت کامل قرار دهد. به نوشته کوردووز مسکو بدین باور بود که کابل باید تصمیم بگیرد که بعد از خروج نیروهای شوروی رژیم کابل می‌خواهد قدرتش را حفظ کند یا نه.

یوری ورنتسف، معاون اول وزارت خارجه شوروی وقت که در نشست گورباچف و نجیب حاضر بود، گفته "وقتی که نجیب با گفته‌های گورباچف مخالفتی نکرد، چند تن از مقام‌های افغان این اعلام گورباچف را نظر نهایی شوروی حساب نکردند. ولی بعد از ۱۵ ماه معاهده ژنو میان افغانستان و پاکستان امضا شد ولی نجیب‌الله برای تثبیت پایه‌های رژیمش آنچنان که گورباچف می‌خواست کار زیادی نکرد و بیشتر درصدد به تاخیر انداختن روند خروج نیروهای شوروی از افغانستان بود."

گورباچف در این دیدار به نجیب‌الله گفته بود که "تنها آرزوی ما این است که افغانستان یک دولت بی‌طرف، مستقل و دوست اتحاد جماهیر شوروی باشد و نه پایگاهی برای فعالیت خصمانه که امنیت همسایگان را تهدید کند."

به گفته او به افغان‌ها فقط یک سال فرصت داده شده بود تا اختلافات خود را قبل از خروج ارتش شوروی حل و فصل کنند.

ولی با این حال سازمان اطلاعات روسیه (ک.گ.ب) به نجیب‌الله هشدار داده بود که بعد از خروج نیروهای شوروی متکی به وفاداری ارتش افغانستان نباشد؛ بنابراین پول و تجهیزات لازم را دراختیار او گذاشت تا گارد ریاست جمهوری جدیدی را با حقوق و مزایایی بالا همانند یک ارتش خصوصی بوجود آورد.

روند خروج نیروهای شوروی

نمایندگان سازمان ملل در ۱۵ ماه مه ۱۹۸۸ شاهد اجرایی شدن معاهده ژنو بودند. ۱۰ افسر سازمان ملل در شهر جلال آباد در شرق افغانستان خروج اولین گروه از سربازان شوروی را نظارت کردند. این سربازان پایگاه خود را تخلیه و آنها را به افغان‌ها واگذار کردند.

براساس گزارش سازمان ملل این سربازان از طریق کابل به خیرخانه و از آنجا به شمال افغانستان و بعد تحت نظارت سازمان ملل از مرز حیرتان گذشته و وارد قلمرو شوروی سابق شدند.

روز چهارشنبه ۱۵ فوریه سال ۱۹۸۹، ساعت ۱۱:۵۵ دقیقه به وقت محلی و ۹ ماه بعد از اجرای معاهده ژنو، ژنرال بوریس گروموف، فرمانده فرقه (لشکر) چهلم ارتش شوروی آخرین سرباز شوروی بود که با عبور از پل دوستی بر فراز رودخانه آمو میان افغانستان و ازبکستان پایان روند خروج نیروهای کشورش را از افغانستان رسماً اعلام کرد.