پایگاه‌های ایمان و مبارزه از شمیران تا شیراز

خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه: مکان‌ها از دو جهت اهمیت دارند، نخست آنکه هر مکانی بُعد اجتماعی دارد و این بدان معناست که می‌توان مکان را پلی ارتباطی میان افراد و جامعه دانست. نقش مکان‌ها در تعاملات اجتماعی و فراهم آوردن محلی برای ارتباط افراد با یکدیگر است.مسجد به عنوان جایگاه عبادت مسلمانان، از مهم‌ترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی چند منظوره به شمار می‌آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقشی بنیادین و اصلی ایفا نموده است. در پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرد و امروز هم مسجد می‌تواند در کانون تحولات اسلامی قرار بگیرد و در کنار مساجد، سایر اماکن مذهبی نظیر بقاع متبرکه و امامزادگان هم چنین وضعیتی داشته باشند.

مساجد، حسینیه‌ها و تکایا به عنوان مراکز و پایگاه‌های دینی و فرهنگی، نقش حساس و تأثیرگذاری در پیروزی انقلاب اسلامی داشته‌اند، به گونه‌ای که شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی محسوب می‌شود. مساجد علاوه بر ایجاد حرکت و آگاه سازی مردم از ظلم و ستم رژیم ستمشاهی، توانست هسته‌های اولیه مبارزات انقلابی را نیز شکل دهی و سازماندهی کند، همچنین با بسیج امکانات و نیروهای مردمی، حرکت‌های جهادی در راستای رفع نیازها و کمک رسانی به نیازمندان و آسیب دیدگان داشت. اگر این پایگاه‌های دینی و مذهبی وجود نداشت، انقلاب اسلامی به موفقیت نمی‌رسید.در این گزارش به تبیین تاریخچه چند مسجد و حسینیه فعال و موثر در نهضت اسلامی می پردازیم:

مسجد قبا

حسینیه ارشاد سال ۱۳۵۰ یکی از آن مراکز الهام بخش بود که توانست جوانان انقلابی بسیاری را جذب کند اما با فشارهایی که ساواک داشت سبب شد حسینیه ارشاد تعطیل شود. اما همان جوانان از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶ حصار و خاکریز فرهنگی و انقلابی خودشان را در مجاورت حسینیه ارشاد و در کانونی با عنوان «مسجد قبا» بنا کردند.با توجه به فضا و شرایط خفقان و وحشتی که ساواک در آن سال‌ها ایجاد کرده بود، مراسم‌های مذهبی در ایام محرم، صفر و رمضان مسجد قبا در فضای باز و زیر چادر برگزار می‌شد. آقایان هزاوه‌ای، توکلی، حسینیان و مهدیان از جمله مؤسسان مسجد قبا به شمار می‌رفتند. آنان از لحاظ عقیدتی و داوری به جریان امام خمینی (ره) تعلق داشتند و مهمترین دغدغه آنان بعد از تأسیس مسجد قبا این بود که امام جماعتی را برای مسجد انتخاب کنند که بتواند با ارائه ایده‌های محتوایی هدایت و راهبری جوانان را برعهده بگیرد تا اینکه با شهید آیت الله دکتر مفتح آشنا می‌شوند.

پیوند شهید مفتح با حوزه و دانشگاه و حضور فعال در این مراکز علمی سبب شده بود ایشان از شبهات و سوالاتی که در ذهن جوانان آن دوران وجود داشت آگاه باشد و بتواند پاسخگویی به این سوالات و پرسش‌ها را بر عهده بگیرد.یکی از شاخصه‌های مهم مسجد قبای تهران الهام بخشی آن از مسجد قبا بود که قرن‌ها پیش در شهر مدینه النبی تأسیس شد، زیرا زمانی که پیامبر اکرم (ص) وارد مدینه شدند برای تحقق ارزش‌ها و باورهای دینی اولین جایی را که تأسیس کردند مسجد قبا بود. در انقلاب اسلامی نیز به تعبیر دکتر علی شریعتی انقلاب بازگشت به خویشتن بود، همان اتفاقات رخ داد.

اغلب کسانی که در این منطقه زندگی می‌کردند قشر متوسط جامعه بودند. هنگامی که شهید مفتح به عنوان امام جماعت مسجد قبا انتخاب شد نخستین کاری که انجام داد تأسیس کتابخانه‌ای غنی در مسجد بود تا از این طریق نیاز نسل جوان رفع و خوراک ذهنش با وجود کتاب‌های دینی تأمین شود. از دیگر اقدامات ایشان دعوت و تقدیر از عبدالفتاح عبدالمقصود، از نویسنده‌های مصری بود که پیرامون امام علی (ع) کتابی نگاشته بود، در آن دوران این نمونه از اقدامات که از یک نویسنده که پیرامون اهل بیت (ع) مطلبی نوشته تجلیل شود بسیار کم اتفاق می‌افتاد و این نوع برنامه‌ها از جمله برنامه‌های جدیدی بود که در مسجد قبا راه اندازی شد.همچنین شهید مفتح با برپایی نمایشگاه کتاب که امروز یک امر بدیهی به شمار می‌رود توانست نمایشگاه‌هایی در مساجد و مناطقی که طالب کتاب هستند برپا کند و این از ابتکارات ایشان محسوب می‌شود. وی همه کتاب‌هایی که در آن مقطع مورد نیاز جوانان و مبارزات انقلابی بود را جمع‌آوری و با تخفیف از ناشران خریداری می‌کرد تا در اختیار جوانان بگذارد. وقتی می‌بیند این طرح مورد استقبال جوانان قرار می‌گیرد همان ایده را در سایر مناطق نیز اجرا می‌کند.

حسینیه ارشاد

از حسینیه ارشاد می‌توان به عنوان یکی از مراکز مهم و تأثیرگذار در تحولات فرهنگی سیاسی معاصر در کنار مراکز و پایگاه‌های اسلامی چون مسجد هدایت، مسجد جلیلی، مسجد جامع بازار و… نام برد که در سال ۱۳۴۴ توسط آقایان محمد همایون، ناصر میناچی مقدم و عبدالحسین علی آبادی با خرید زمینی به مساحت چهار هزار متر مربع، در خیابان معروف شمیران قدیم (شریعتی فعلی) احداث شد. در همان سال نیز بانیان حسینیه به دنبال ثبت آن برآمدند. بنا بر اسناد ساواک، آیت الله مرتضی مطهری، ناصر میناچی مقدم و محمد همایون پی‌گیر ثبت حسینیه بودند. آیت الله مرتضی مطهری به عنوان مسئول برنامه‌های عقیدتی حسینیه با دعوت از علمای برجسته‌ای چون علامه محمدتقی جعفری و حجت‌الاسلام علی شاهچراغی جهت حضور در هیئت مدیره حسینیه و ثبت قانونی و رسمی آن در سال ۱۳۴۶، برنامه‌ریزی برای فعالیت‌های حسینیه را آغاز کرد.

پس از آن در حسینیه ارشاد، هیئت علمی‌ای متشکل از مرحوم حجت الاسلام سیدعلی شاهچراغی، علامه محمدتقی جعفری، شهید حجت الاسلام دکتر محمد جواد باهنر، حجت الاسلام سید هادی خسروشاهی و برخی دیگر از چهره‌های برجسته روحانیت آن زمان، در کنار آیت الله مطهری آغاز به کار کردند.اولین سند از حسینیه ارشاد در اسناد ساواک به ۲۲ شهریور ۱۳۴۴ تعلق دارد، جایی که اولین سخنرانی حسینیه توسط حجت الاسلام فلسفی و به دعوت آیت الله شهید مرتضی مطهری در زمینه مباحث اعتقادی صورت گرفت.

مرحوم آقای فلسفی از سال ۴۴ تا ۴۷ از شمار سخنرانان منظم و جاری حسینیه در مواقع مختلف بودند. سخنرانی‌های ایشان عمدتاً برای جوانان و نوجوانان جذاب بود. دیگر سخنران این حسینیه استاد فخرالدین حجازی بودند که ایشان هم بین سال‌های ۴۴ تا ۴۷ در حسینیه سخنرانی داشتند که البته به دلیل اختلافی که با آقای میناچی داشتند از حسینیه جدا شدند. البته برخی دیگر از روحانیون هم انتقاداتی به ایشان داشتند. سخنرانی‌های استاد مطهری نیز از همان اوایل تأسیس حسینیه تا حدود سال ۱۳۴۸ ادامه داشت.استاد محمدتقی شریعتی (پدر دکتر علی شریعتی) از دیگر سخنران حسینیه ارشاد بودند که از مشهد در این جلسات حاضر می‌شدند، ایشان از سال‌های دور در مشهد سابقه برنامه‌ریزی برای جوانان در کانون نشر حقایق اسلامی را داشتند.

استاد محمد تقی شریعتی بر حسب مباحث و روش استدلال خود پیرامون مباحثی از جمله عدالت، امامت، توحید و… که در مجموعه کتابی با عنوان خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنّت به عنوان اولین کتاب منتشر شده توسط حسینیه ارشاد به چاپ رسید و آیت الله مطهری بر آن مقدمه‌ای نوشتند، بسیار مورد توجه بود. کتاب موعود اُمَم و مباحث دیگری که ایشان مطرح می‌کردند، تا سال ۱۳۵۲ در حسینیه ادامه داشت و گاهاً به صورت درس نامه و یا سخنرانی ارائه می‌شد.در همین حین تحلیل ساواک این بود که شهید مطهری و استاد شریعتی از جمله افرادی هستند که سوابق مضره دارند و باید آن‌ها را دستگیر و زندانی کرد.در کنار ساختمان بزرگی که در سه بخش برای حسینیه ارشاد طراحی شده بود، یک مسجد، یک کتابخانه و یک دبیرخانه نیز در نظر گرفته بودند. مسجد در قسمت شمالی، دبیرخانه در قسمت شمال شرقی و کتابخانه هم در زیرزمین ساختمان تعبیه شده بود و با آثاری در حوزه کودکان، نوجوانان و کتب عمومی افتتاح شد.برای حسینیه یک بخش انتشارات نیز طراحی شده بود که زیر نظر دبیرخانه حسینیه بود و مسئولیت چاپ، نشر و تکثیر سخنرانی‌ها را داشت. در گزارش ساواک آمده است که بخش انتشارات حسینیه، مجهز به سیستم ترجمه آثار به زبان‌های عربی، انگلیسی و فرانسه بود و از این طریق، مطالب را به مخاطبین منتقل می‌کرد.

مساجد قزلی،شعبان و مقبره

تبریز به عنوان دومین شهر سیاسی کشور در طول تاریخ با فراز و فرودهای فراوانی روبرو بوده اما هیچیک از این اتفاقات نتوانست مردم ثابت قدم و مستحکم تبریز را به زانو در بیاورد. در ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ انقلابیون تبریز به مناسبت چهلمین روز فاجعه غمبار ۱۹ دی قم از مقابل مسجد قزلی اقدام به راهپیمایی می‌کنند.

مردم آذربایجان و تبریز همراه با مردم سایر نواحی ایران نقش مهم و حضور سرنوشت سازی در این پیروزی داشتند. نقش مردم و علمای آذربایجان در تاریخ انقلاب اسلامی ناشی از یک هویت و فرهنگ مشترک دینی و مذهبی بود. گرچه کانون شروع انقلاب شهر مقدس قم بود با این حال تبریز در مقاطع مختلف تاریخ انقلاب ضمن حفظ ارتباط با قم و نهاد مرجعیت گام‌های مهمی در موفقیت انقلاب اسلامی برداشت. حمله همزمان به مدرسه فیضیه قم و مدرسه طالبیه تبریز در دوم فروردین سال ۱۳۴۲ و قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ از مصادیق نقش آفرینی تبریز در تاریخ انقلاب اسلامی و شکسته شدن ستون فقرات رژیم پهلوی به شمار می‌رود.

در دوره تبعید امام خمینی (ره) از ایران آیت الله قاضی طباطبایی نماینده رهبر انقلاب در آذربایجان هدایت و رهبری نهضت را در تبریز بر عهده داشت به گونه‌ای که در آستانه اوج‌گیری نهضت اسلامی در سال ۱۳۵۶ تبریز نخستین شهری بود که پیام حوزه علمیه قم را شنید و در چهلم شهدای قیام ۱۹ دی قم، قیام ۲۹ بهمن را آفرید.مسجد شعبان و مسجد مقبره دو مسجدی بود که بنای آن در محوطه تاریخی و مرکزی بازار تبریز قرار داشت. این دو مسجد نقش مهم و تأثیرگذاری در تاریخ انقلاب تبریز داشته است. مسجد شعبان با نام آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی نماینده تام‌الاختیار امام خمینی (ره) شناخته می‌شود، ایشان با عنوان امام جماعت، نماز ظهر و عصر را در مسجد مقبره و نماز مغرب و عشا را در مسجد شعبان اقامه می‌کرد و با هدایت مردم و روشنگری به تبلیغ اسلام و مدیریت جریان انقلابی می‌پرداخت.

مسجد شعبان و مقبره محور و کانون فعالیت‌های انقلابی در تبریز بود، آیت الله قاضی طباطبایی سخنرانان بسیاری را از شهر مقدس قم دعوت می‌کرد تا در این مساجد برای مردم سخنرانی کنند و تعداد انبوهی از اهالی تبریز نیز در این مراسم‌ها شرکت می‌کردند. همچنین مسجد شعبان به عنوان محل تجمع مردم تبریز در جریان ۱۵ خرداد بود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نخستین کمیته‌ها و کانون‌های حفاظت از انقلاب اسلامی در همین دو مسجد شکل گرفت.

مبارزان با استفاده از شیوه‌های مختلف اعلامیه‌های حضرت امام را در این مساجد توزیع می‌کردند مثلاً بین اقامه نماز که مردم در حال سجده بودند در میان نمازگزاران اعلامیه توزیع می‌شد حتی از شبستان قسمت زنانه اعلامیه‌ها به قسمت مردانه ریخته می‌شد.بخشی از فعالیت‌های این مساجد نیز مربوط به فعالیت‌های اجتماعی می‌شد برای مثال در دوره پهلوی علما و مردم متدین تلاش داشتند با تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه مشکلات اقتصادی مردم را در حد توان رفع و رجوع کنند، این صندوق‌ها علاوه بر مردم به خانواده مبارزانی که زندانی بودند مساعدت می‌کرد.با اوج‌گیری مبارزات اسلامی در سال ۱۳۵۷ مساجد شعبان و مقبره فعالیت شأن گسترده‌تر شد و با نزدیک شدن به روزهای پیروزی انقلاب این دو مسجد محل سازماندهی تظاهرات انقلابی بود. مسیر حرکت، نوع شعارهایی که باید داده می‌شد، سردسته دسته‌های مردم، مسائل حفاظتی در خصوص زنان از جمله مباحثی بود که در این مساجد بین انقلابیون مطرح، تصویب و اجرا می‌شد.

مسجد شفا

از کوچه‌پس‌کوچه‌های پشت ساختمان مجلس شورا و مسجد سپه‌سالار از میدان بهارستان به سوی میدان شهدا که برویم به خیابانی می‌رسیم که تاریخ را در خود نهفته دارد؛ همان‌جا که روزگاری «ژاله» نامیده می‌شد و به یادگار جنبش مردم ایران در سال ١٣٥٧ و مجاهدت‌های‌شان در مسیر پیروزی باورهای دینی و ملی بر حکومت ستم، امروز «مجاهدین اسلام» نام گرفته است.این‌جا همسایه‌ی پرآوازه دیگری نیز دارد؛ خیابان تاریخی «ایران» که بخشی از تاریخ معاصر ایران در یکصد سال اخیر را با خود به امروز آورده است. اینجا و درست روبه‌روی بیمارستان شفا یحیاییان، یک مسجد کوچک اما زیبا وجود دارد به نام مسجد «شفا»؛ یادگار شکوهمند و استوار نیکوکاری‌های یک بانوی خوش‌ذوق.

با توجه به نقش مهم مساجد در بیدارگری و خدمات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مساجد در بحبوحه انقلاب اسلامی، برخی مساجد به دلیل موقعیت جغرافیایی و یا حضور شخصیت‌های فعال و مؤثر در سیر انقلاب، در صف اول فعالیت‌ها، دارای کار ویژه‌های متفاوتی بودند، مسجد شفا یکی از مساجدی است که در دوران انقلاب، به لحاظ موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به محل استقرار حضرت امام (ره) در مدرسه رفاه، کار ویژه و مضاعفی را نیز بر عهده داشت. ضمن اینکه حضرت آیت الله رحمانی خلیل آبادی که آن زمان امام جماعت این مسجد بودند، یکی از فعالان و مبارزان سیاسی آن زمان بودند که نظرات فقهی و شرعی حضرت امام (ره) را به اطلاع جوانان و مردم محله می‌رساندند.

یکی از فعالیت‌های سیاسی مسجد شفا در پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی، پخش اعلامیه‌های حضرت امام (ره) در سطح شهر توسط اهالی این مسجد بود. همچنین مسجد شفا، پایگاهی برای پرورش و تربیت نیروهای مورد نیاز در صحنه انقلاب بود، به عبارتی از اهالی مسجد و از بین افرادی که شایستگی لازم را داشتند، کادر سازی می‌کرد.

مسجد هدایت

مسجد هدایت به‌عنوان یکی از کانون‌های مبارزه سیاسی مکتبی، سابقه‌ای درخشان در نهضت اسلامی مردم ایران دارد. مسجد هدایت که قبل از آن، تکیه‌ای بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد، در سال ۱۳۲۷ به همت آیت‌الله سید محمود طالقانی و به امامت ایشان، تأسیس شد. واقع‌شدن مسجد هدایت در مجاورت سینما پارک در خیابان استانبول و نزدیکی به لاله‌زار که یکی از مراکز تجمع و تفریح مردم آن روز تهران بود، بر اهمیتش افزود و آن را در کانون توجه اقشار مختلف بازار، توده مردم و به‌ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار داد و این مکان به‌عنوان پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی و اسلامی به شمار می‌رفت.

واقع‌شدن مسجد هدایت در مجاورت سینما پارک در خیابان استانبول و نزدیکی به لاله‌زار که یکی از مراکز تجمع و تفریح مردم آن روز تهران بود بر اهمیتش افزود و آن را در کانون توجه اقشار مختلف بازار، توده مردم و به‌ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار داد و این مکان که یکی از قدیمی‌ترین کانون‌های مذهبی و انقلابی تهران است، به یکی از بزرگترین و خاص‌ترین مراکز فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مبارزان انقلابی تبدیل شد.در سال ۱۳۲۷ هجری شمسی، آیت الله طالقانی در مسجد هدایت مستقر و آموزش جوانان را آغاز و بدین ترتیب مسجد هدایت که قبل از آن، تکیه‌ای بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد، به پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی و اسلامی تبدیل شد.

اهمیت مسجد هدایت به خاطر امام جماعت آن‌، یعنی آیت‌الله سید محمود طالقانی بوده است‌. وی زمانی امامت جماعت این مسجد را عهده‌دار شد که این مکان «تکیه‌ای‌» بیش نبود و تنها در ایام محرم گشوده و مراسم سوگواری در آن برگزار می‌شد. واقع شدن مسجد هدایت در آن محله، از دلایل انتخاب این مکان به عنوان پایگاهی برای مبارزه و آموزش و اشاعه فرهنگ انقلابی اسلامی به‌شمار می‌رفت. آیت‌الله طالقانی‌، به دلیل آزاداندیشی و مخاطب‌شناسی و رویکرد نوگرایانه در اندیشه دینی‌، توانست به زودی این مکان کوچک را، کانون توجه اقشار مختلف جامعه به ویژه دانشجویان و دانشگاهیان قرار دهد. وی فعالیت فرهنگی خود را با تأسیس مسجد هدایت در سال ۱۳۲۷ به شکلی منسجم آغاز و در دهه ۳۰، انجمن اسلامی دانشجویان را بنیان نهاد و در دهه ۴۰ نقش فرهنگی‌، اجتماعی و سیاسی مسجد را برجسته کرد. در دهه ۵۰، با وجود رفتن به تبعید و زندانی شدن، مبارزه خود را تا پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داد.

تفسیر قرآن کریم از جمله‌ی اصلی‌ترین فعالیت‌های آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت بود. همچنین مهم‌ترین جلسات مسجد هدایت، جلسات بحث و تفسیر آیت‌الله طالقانی بود که معمولاً شب‌های جمعه برگزار می‌شد. شهید محمدعلی رجایی در اسناد و بازجویی‌هایی که ساواک از ایشان نموده‌است، می‌نویسد: «شب‌های جمعه به این مسجد می‌رفتیم و در جلسات سخنرانی و تفسیر آقای طالقانی شرکت می‌کردیم».

مسجد حظیره

مسجد روضه محمدیه «حظیره» یزد نیز، یکی از پایگاه‌های محوری انقلاب اسلامی می‌باشد که حوادث مختلفی را در مبارزات انقلابی علیه رژیم پهلوی شاهد بوده است. این مسجد به عنوان یکی از مساجد شاخص یزد از معماری متفاوت و زیبایی برخوردار است.

مسجد حظیره علاوه بر معماری زیبای خود از جایگاه اجتماعی و سیاسی قابل توجهی در بین مردم برخوردار است چرا که این مسجد اولین پایگاه‌های سیاسی جنبش‌های انقلابی استان یزد به رهبری سومین شهید محراب حضرت آیت الله صدوقی بوده و امروز نیز با وجود این پیشینه، محل برگزاری بسیاری از مراسم‌های مذهبی، اجتماعی و سیاسی و فرهنگی در استان به شمار می‌رود.مسجد روضه محمدیه (حظیره) یزد، پایگاه مبارزان و سخنرانانی همچون حضرات آیات و حجج اسلام شهید صدوقی، شهید اندرزگو، فلسفی، وحید خراسانی و شجاعی بود. مسجد حظیره مرکز تصمیم سازی و تصمیم‌گیری و جریان سازی به شمار می‌رفت و افراد از نقاط مختلف استان یزد اطلاعات را در این مسجد کسب و بعد انتشار می‌دادند. از این مسجد، بسیاری از فعالیت‌های انقلابی مانند توزیع و انتشار اطلاعیه‌های امام و عکس‌های رهبر کبیر انقلاب به تمام استان و حتی خارج از استان برنامه‌ریزی و سازمان دهی می‌شد.

اطلاعیه‌های امام در عراق و فرانسه مستقیم برای آیت الله صدوقی که برجسته‌ترین شخصیت سیاسی و مبارز پیش از انقلاب در یزد بود، خوانده می‌شد و بعد توسط نیروهای انقلابی ضبط و در استان یزد و سراسر کشور توزیع می‌شد.

مسجد جامع عتیق

مسجد جامع عتیق شیراز یکی از کهن‌ترین مساجد شیراز می‌باشد که مسجد جمعه یا آدینه نیز نامیده می‌شود. بنای اولیه‌ی این مسجد در سال ۲۸۱ هجری قمری در زمان عمرو لیث صفاری ساخته شده است.مسجد عتیق که به آن مسجد آدینه نیز گفته می‌شود، قدیمی‌ترین مسجد شیراز است و در شرق حرم شاهچراغ قرار دارد، به‌نحوی که یکی از ورودی‌های آن از داخل حیاط حرم شاهچراغ است. کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالاً آتشکده) بنا کرده‌اند و حتی نقشه‌ی بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تأثیرگذار بوده است.

آیت الله سید عبدالحسین دستغیب خطیب مسجد جامع عتیق بود، طی چند دهه فعالیتش در پیش از انقلاب اسلامی، همواره از اوضاع اجتماعی ایران و رواج مظاهر غیردینی در کشور انتقاد می‌کرد. او پس از آغاز برنامه انقلاب سفید در اوایل دهه ۱۳۴۰ شمسی، به پیروی از علما و مراجع تقلید به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی اعتراض کرد. اعتراض به حکومت پهلوی در به رسمیت شناختن اسرائیل نیز یکی دیگر از مخالفت‌های او بود. مواضع انقلابی ایشان موجب گردید که چند بار دستگیر و زندانی شود.آیت الله سید عبدالحسین دستغیب با آن پس زمینه و عقبه تاریخی، پرچمدار نهضت امام خمینی در شیراز بود به گونه‌ای که فعالیت‌های مبارزاتی خویش را از سال ۱۳۴۱ آغاز و در سال ۱۳۴۲ شیراز را در ماجرای ۱۵ خرداد با قیام مردم قم همراه ساخت.

این مسجد در مجاورت حرم مقدس احمد بن موسی شاهچراغ قرار داشت و به نوعی کالبد قدیمی شهر شیراز میز محسوب می‌شد. این مسجد در دهه ۴۰ سنگر مبارزاتی شهید دستغیب و کانون اصلی نیروهای انقلابی مردم شیراز به شمار می‌رفت.آیت الله سید عبدالحسین دستغیب علاوه بر اینکه از جایگاه علمی و عرفانی بالایی برخوردار بود زبان شیرین، صمیمی و عامه فهم داشت طوری که وقتی بالای منبر می‌رفت و صحبت می‌کرد مردم مطالب ایشان را با همه وجود می‌فهمیدند و درک می‌کردند. همین امر باعث شده بود مردم بسیاری به مسجد جامع عتیق جذب شوند و از مساجد شلوغ و متمرکز شیراز محسوب شود.

مسجد الجواد

مسجدالجواد (ع) نخستین مسجد مدرن ایران با معماری منحصربه‌فرد است که در ضلع شرقی میدان هفتم تیر در سال ۱۳۴۱، تأسیس شد. ساختمان مسجدالجواد (ع) توسط مهندس ابراهیمی طراحی و ساخته شده، ساختمان مسجد از دو بخش شبستان و سالن سخنرانی تشکیل شده، سالن سخنرانی این مسجد دو طبقه است، شبستان به صورت مخروطی از اضلاع متقاطع بوده که از رأس به طرف قائده پهن‌تر می‌شود. در زیرزمین مسجد، کتابخانه و بالای آن مؤسسه تعاونی امام خمینی (ره) قرار دارد. زمین این مسجد حدود ۱۵۰۰ مترمربع مساحت دارد.نخستین امام جماعت این مسجد آیت الله «آقا سید رضا زنجانی» بود که به دلیل کهولت سن، آیت الله شهید مطهری به جای ایشان از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۱ در مسجد امامت جماعت را بر عهده داشت.

در دوران امامت جماعت استاد شهید مطهری، این مسجد یکی از پرتحرک‌ترین مکان‌های انقلابی در تهران محسوب می‌شد. سخنران‌ها و اندیشمندان بزرگی نیز غالباً از جانب شهید مطهری برای سخنرانی به مسجد دعوت می‌شدند، چهره‌هایی چون: آیت الله امامی کاشانی، استاد محمدتقی فلسفی، آیت الله حسین نوری و حجت‌الاسلام فضل الله محلاتی، که حضورشان به سخنرانی‌های این مسجد رونق بسیار می‌داد.

فعالیت انجمن‌ها نیز در کارنامه انقلابی این مسجد به چشم می‌خورد. انجمن‌هایی چون انجمن مهندسین، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانشجویان پلی تکنیک، انجمن اسلامی پزشکان و … از جمله این انجمن‌ها بودند که این مسجد را به عنوان مرکزی برای تجمع انجمن‌های مخالف رژیم تبدیل کرده بودند. علاوه بر آن، در مبارزات دهه ۴۰ بعد از بسته شدن مسجد جاوید، پایگاه مبارزان انقلابی به مسجدالجواد (ع) انتقال پیدا کرد و بیشتر جلسات در آنجا برگزار می‌شد. بالاخره در ۱۴ آبان ماه ۱۳۵۱ این مسجد به دلیل فعالیت‌های مبارزاتی گستره علیه رژیم پهلوی توسط ساواک و به دستور شاه، تعطیل شد.

مسجد جلیلی

از جمله مساجدی که در دوران نهضت اسلامی فعالیت داشت، مسجد جلیلی بود که علاوه بر آموزه‌های دینی، مسائل سیاسی را نیز به ویژه برای جوانان بازگو می‌کرد. امام جماعت مسجد جلیلی آیت‌الله مهدوی کنی بود که از همان ابتدا مسجد را به‌سوی مسائل سیاسی، فرهنگی و خدماتی سوق داد؛ از جمله اقدامات ایشان در این زمینه عبارت است از: بهره‌گیری از واعظان انقلابی، حمایت از اندیشه‌های رهبری نهضت و انتقال آن‌ها، تشکیل کلاس‌های آموزشی و تشکیل گروه امدادگران بیماران و مستمندان آبرومند.

مسجد جلیلی سال ۱۳۳۹ توسط مرحوم مهدی جلیلی در باغ ملکی ایشان تأسیس می‌شود، مرحوم جلیلی از کاسبان و تجار آن زمان محسوب می‌شد و منزلشان نیز کنار همان باغ قرار داشت. ایشان در مناسبت‌های مختلف مذهبی در همان باغ با دعوت از بعضی علما از جمله مرحوم فلسفی و مرحوم آیت الله سرخه‌ای مراسم برگزار می‌کرد. بعداً با توجه به نبود مسجد در آن محله تازه ساز، آن مرحوم در همین مکان مسجد جلیلی را بنا می‌کند.

بعد از تأسیس و تکمیل مسجد، ایشان درصدد دعوت از یک امام جماعت بر می‌آید و به آیت الله سرخه‌ای سفارش می‌کند تا امام جماعتی را برای اقامه نماز در این مسجد تازه تأسیس معرفی کند؛ اتفاقاً این درخواست با بازگشت مرحوم آیت الله مهدوی کنی از قم همزمان می‌شود. و مرحوم آیت الله سرخه‌ای ایشان را که از مجتهدان و مدرسان توانمند جوان آن دوره به شمار می‌رفت به عنوان امام جماعت به آقای جلیلی معرفی می‌کند و از آن پس وی فعالیت خود را در مسجد جلیلی آغاز می‌کند.

بعد از آباد شدن محل، ساختمان ۲ ساواک نیز حدود ۵۰۰ متری مسجد جلیلی مستقر شد و به تبع استقرار ساواک، توجه ساواکی‌ها به این مسجد بیشتر شد به قول معروف مسجد مجاور لانه زنبور شده بود. روبرو مسجد نیز یک باب مغازه شراب فروشی وجود داشت که یکی از ارامنه آن را اداره می‌کرد؛ مرحوم آیت الله مهدوی در چنین فضایی فعالیت‌های مذهبی، انقلابی و سیاسی خود را در مسجد جلیلی را آغاز کرد.