«هوسرل» چاپ دومی شد/او که بود و چه کرد؟

به گزارش خبرنگار مهر، چاپ دوم کتاب «هوسرل» از مجموعه راهنمای سرگشتگان نوشته متیسون راسل و ترجمه مجید مرادی سه‌ده با شمارگان ۵۰۰ نسخه، ۳۲۱ صفحه و بهای ۱۳۶ هزار تومان توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد. چاپ نخست کتاب سال ۱۳۹۹ با شمارگان هزار نسخه و بهای ۴۰ هزار تومان در دسترس مخاطبان قرار گرفته بود.

نام ادموند هوسرل مترادف است با واژه و مفهوم «پدیدارشناسی» یعنی رهیافتی متمایز به فلسفه که طی قرن بیستم تأثیری عظیم بر جهان فلسفی گذاشت. دلیل دیگر شهرت هوسرل تاثیرش روی شخصیت و اندیشه و نظام فکری مارتین هایدگر و البته کتاب مهم و مشهور «هستی و زمان» است. رابطه تراژیک هوسرل و هایدگر نیز در جهان اندیشه حائز اهمیت است.

واژه پدیدارشناسی و همچنین نام‌های هوسرل و هایدگر مورد علاقه اندیشمندان معاصر ایران بوده و پژوهش‌های مهمی روی آنها انجام شده است که شاید با بهترین پژوهش‌های غربی‌ها روی این موضوعات نیز برابری می‌کند. یکی از مشهورترین این دست پژوهش‌ها کتاب «زمینه و زمانه پدیدارشناسی: جستاری در زندگی و اندیشه‌های هوسرل و هایدگر» به قلم سیاوش جمادی است.

اما هوسرل در خانواده‌ای یهودی در پروستنیتس موراویا که اکنون در جمهوری چک واقع شده، به دنیا آمد. تحصیلات دانشگاهی اولیه‌اش در زمینه ریاضیات بود: نخست در دانشگاه لایپزیگ و سپس در دانشگاه برلین. در برلین دو ریاضی دان پیشروی آن روزگار یعنی لئوپلد کرونکر و کارل وایرشتراش او را تعلیم دادند.

هوسرل بعدها و پس از دریافت دکترایش در وین به سال ۱۸۸۳ دستیار پژوهشی وایرشتراش شد. با این همه دوره خدمت سربازی این حرفه تازه‌رس او در قامت یک ریاضی‌دان را دچار وقفه کرد. در همین زمان بود که علاقه او به پرسش‌های دینی و فلسفی سربر آورد و در سال ۱۸۸۴ به مطالعه فلسفه روی آورد.

این زمان هوسرل با فرانتس برنتانو روبه‌رو شد که درس گفتارها و نوشته‌هایش بعدها بر تکوین فلسفی هوسرل تأثیر عمیقی بر جای گذاشت. هوسرل بعد از آن تصمیم گرفت که باید همه چیز زندگی‌اش را وقف تحقیقات فلسفی کند و به همین دلیل بنا به توصیه برنتانو در سال ۱۸۸۶ به هاله نقل مکان کرد تا با کارل اشتومف، یکی از دانشجویان سابق برنتانو و نیز یکی از شارحان روانشناسی توصیفی کار کند.

هوسرل صلاحیت تدریسش را در سال ۱۸۸۷ دریافت کرد و تا ۱۹۰۱ در هاله به تدریس مشغول شد. او پانزده سال آینده را نخست در مقام دانشیار و سپس از سال ۱۹۰۶ به بعد در مقام استاد تمام در گوتینگن به سر برد. هوسرل در ۱۹۱۶ و بعد از هاینریش ریکرت کرسی فلسفه در دانشگاه فرایبورگ را از آن خود کرد. در آنجا بود که با مشهورترین شاگردش یعنی مارتین هایدگر آشنا شد و کار کرد. طبق برخی روایت‌ها او به هایدگر گفت: «تو و من خودِ پدیدارشناسی هستیم.»

با این همه حوالی زمان بازنشستگی هوسرل در ۱۹۲۸ و پس از کمک کردن به هایدگر برای اخذ کرسی فلسفه فرایبورگ بعد از خودش، رابطه این دو دچار گسیختگی شد. هوسرل کم کم عمق تفاوت‌های فلسفی‌شان را در می‌یافت و تنش‌های در حال جوش در روابط شخصی‌شان به اوج می‌رسید. در همین زمان هوسرل به سبب نیای یهودی‌اش از عضویت در دانشگاه خلع شد، اما کماکان او را به سخنرانی و تدریس در خارج از آلمان دعوت می‌کردند. او در نهایت به سال ۱۹۳۸ درگذشت.

رساله صلاحیت تدریسِ هوسرل «درباره مفهوم عدد: تحلیل‌های روانشناختی» اساس نخستین اثر منتشر شده او، یعنی «فلسفع حساب» را شکل داد. با این همه اثر خط شکن او در سال‌های ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۱ در دو مجلد و ذیل عنوان «پژوهش‌های منطقی» بیرون آمد. به واسطه قوت این اثر رفته رفته شماری از فیلسوفان گرد او آمدند که تحت عنوان «مکتب گوتینگن» در پدیدارشناسی نامور شدند؛ فیلسوفانی از جمله رومن اینگاردن و الکساندر کویره.

هوسرل در ۱۹۱۳ و در همکاری با تعدادی از اندیشمندان و مدرسان دانشگاه برلین سالنامه فلسفه و تحقیق پدیدارشناختی را بنا گذاشت. هوسرل با کمک همین سالنامه، «ایده‌هایی راجع به یک پدیدارشناسی محض و یک فلسفه پدیدارشناختی» را منتشر کرد؛ اثری که برداشت استعلایی جدید او از پدیدارشناسی را به میان آورد. چنین اعلام شد که دو مجلد دیگر این طرح منتشر خواهند شد؛ اما هرگز چنین نشد. این دو مجلد که معمولاً به ایده‌ها ۲ و ایده‌ها ۳ مشهور شدند، بر اساس یادداشت‌های هوسرل بعدها بازسازی و منتشر شدند.

از میان آثار هوسرل تعداد اندکی صرفاً در زمان حیاتش منتشر شدند. از جمله آنهاست: «پدیدارشناسی زمان آگاهی درونی» که در سال ۱۹۲۸ به دست هایدگر و ادیت‌اشتاین ویرایش شد، «منطق صوری و استعلایی» در ۱۹۲۹، «تاملات دکارتی» در ۱۹۳۱ و «بحران علوم اروپایی» در ۱۹۳۶. با این همه هوسرل مدام تدریس می‌کرد و در طول فعالیت کاری درازدامنش، سرسختانه تحقیقات پدیدارشناختی خاص خود را ادامه می‌داد. در نتیجه او انبانی مشحون از دست‌نوشته‌ها که در شکل مختصرنویسی ثبت شده‌اند، بر جای گذاشت که تقریباً به ۴۰ هزار صفحه می‌رسد.

نویسنده خود اشاره کرده که در مجالی مختصر چون یک کتاب کوتاه برای مخاطبان عام نمی‌توان همه خطوط فکری هوسرل را دنبال کرد. به همین دلیل نویسنده مجبور بوده صرفاً بر ایده‌هایی تمرکز کند که هوسرل بیش از هرچیز به آنها شهره و نام‌آور است. او کتاب خود را در دو بخش و در مجموع یازده فصل سامان داده است. بخش اول با عنوان «ایده پدیدارشناسی: روان‌شناسی، منطق و فلسفه استعلایی» شامل چهار فصل است: «نقد روان‌شناسی گرایی»، «پدیدارشناسی و علوم «ایدتیک» دیگر»، «پدیدارشناسی و فلسفه استعلایی» و «تقلیل استعلایی».

بخش دوم با عنوان «موضوعات پدیدارشناختی» شامل هفت فصل است: «ساختار قصدیت»، «شهود، بداهت و حقیقت»، «شهود مقولی: ترکیب و ایده بینی»، «زمان‌آگاهی»، «اگو و خود بودگی»، «بینا سوبژکتیویته» و «بحران علوم و ایده «زیست جهان».

فصل‌های طرح شده در بخش اول به شیوه‌های مختلف به پرسش «پدیدارشناسی چیست؟» می‌پردازند. با این همه از آنجا که پدیدارشناسی نزد هوسرل بیش از هرچیز نوعی روش برای فلسفیدن است، این فصل‌های آغازین مشخصاً روش شناختی هستند. نویسنده در فصل‌های بخش دوم به سراغ موضوعات اصلی بحث شده در آثار اصلی هوسرل رفته است و این مباحث را بر اساس ترتیب زمانی ارائه موضوعات توسط هوسرل به صورت کورنولوژیک بحث می‌کند. این کتاب برای کسانی که می‌خواهند آغاز به مطالعه آثار هوسرل کنند، یک متن کاربردی و بسیار مفید است.