نظام کتابخانه‌ای هلند: گذشته، حال و آینده

 به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شماره ۴۹ ژورنال ایفلا (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری) به انتشار مقاله‌ای با عنوان «نظام کتابخانه‌ای هلند: گذشته، حال و آینده» (The Dutch library system: Past, present and future) از سوی کمیته سازماندهی ملی کنگره جهانی کتابداری و اطلاع رسانی ایفلا پرداخته است. به مناسبت برگزاری هشتادوهشتمین کنفرانس ایفلا و کنگره جهانی کتابداری و اطلاع‌رسانی از ۲۱-۲۵ آگوست ۲۰۲۳ (۳۰ مرداد ماه تا ۳ شهریور ۱۴۰۲) در روتردام هلند، ترجمه متن این مقاله در ادامه آمده است.

معرفی

در این مقاله، مروری بر وضعیت فعلی سیستم کتابخانه‌ای هلند انجام شده که توسط کمیته سازماندهی ملی هلند تهیه و در هشتاد و هشتمین کنگره جهانی کتابداری و اطلاع رسانی و مجمع عمومی ایفلا ۲۰۲۳[۱] ارائه می‌شود. پیش از تمرکز بر نقش کتابخانه‌های هلند در قرن بیست‌ویکم، تاریخچه این نظام در تمام کتابخانه‌های کشور، از کتابخانه‌های عمومی محلی گرفته تا مؤسسات بزرگ‌تر مانند کتابخانه ملی هلند[۲] و کتابخانه‌های دانشگاهی، به طور خلاصه شرح داده می‌شود. همچنین «مدل هلندی»، که در آن کتابخانه‌های عمومی و کتابفروشی‌ها با مؤسسات آموزشی و دیگر شرکاءِ ترویج خواندن همکاری نزدیک دارند، مورد توجه ویژه قرار می‌گیرد. کتابخانه‌های ما برای کمک به جامعه‌ای فراگیرتر تلاش می‌کنند؛ جایی که همه افراد فرصت و احساس دلپذیرِ «مشارکت» را تجربه خواهند کرد. ما به گام‌هایی که برداشته‌ایم افتخار می‌کنیم و مشتاقیم به آرزوهای آتی خود نائل شویم. مایل هستید دراین‌باره بیشتر بدانید؟ پس لطفاً در همایش پیش‌رو (آگوست ۲۰۲۳، روتردام) به ما بپیوندید.

آغاز به کار کتابخانه‌های دولتی

چشم‌انداز فعلی کتابخانه‌های دولتی در هلند ریشه در عصر روشنگری[۳] دارد. در این دوره که اواخر قرن ۱۸ و نیمه اول قرن ۱۹ را شامل می‌شود، این برداشت در هلند فراگیر بود که دسترسی آزاد به اطلاعات و فرهنگ برای همه، برای یک جامعه کارآمد ضروری است. بر مبنای همین اندیشه، کتابخانه ملی هلند در سال ۱۷۹۸ با عنوان هدیه‌ای از سوی پادشاه لوئیس ناپلئون به شهروندان راه‌اندازی شد. این اقدام باعث شد شهروندانِ مشتاق به روشنگری، اجتماعات کتابخوانی تشکیل دهند و به دنبال آن قرائت‌خانه‌های عمومی برای استفادۀ کسانی که استطاعت مالی نداشتند برپا شود. شهروندان روتردام همیشه در این ابتکارات عالی بوده‌اند و همین ابتکارات شهروندی در پایان قرن بیستم موجب تأسیس نخستین کتابخانه‌ها با بودجۀ عمومی شد. تعداد این کتابخانه‌ها در حال حاضر به ۱۳۹ سازمان کتابخانه‌‎های محلی در حدود ۱۲۵۰ نقطه در ۳۴۲ منطقه شهرداری رسیده که سراسر هلند را پوشش می دهد و به ۳.۸ میلیون عضو که ۶۴٪ آنها زیر ۱۸ سال هستند خدمت می‌کنند.

کتابخانه‌های عمومی در قرن بیست‌ویکم

دسترسی گسترده و عمومی به کتابخانه‌های عمومی باعث شده که این کتابخانه‌ها نقش مهمی در انتشار اطلاعات، دانش و فرهنگ در هلند ایفا می‌کنند -شاید اکنون بیش از هر زمان دیگری این نقش را دارند. دولت هلند نقش مهمی در این خصوص ایفا می‌کند. دخالت دولت در خدمات کتابخانه‌های عمومی عموماً مبتنی بر ماده ۷ قانون اساسی، در ارتباط با ماده ۱۰ کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و ماده ۱۹ اعلامیه جهانی حقوق بشر است. این مواد از آزادی اندیشه و بیان محافظت می‌کند که مستلزم امکان دستیابی آزادانه هر شهروند به اطلاعات است. یونسکو (۱۹۹۴) در مانیفست کتابخانه خود، این اصول کلی را به وظایف دولت‌ها و حوزه کتابخانه تفسیر کرده است. این اصول در منشور کتابخانه‌ها[۴] منعکس شده و کتابخانه‌های عمومی را دروازه‌های آگاهانش، آموزش و آفرینش[۵] می‌داند. به این ترتیب، کتابخانه‌های عمومی اساساً از سایر فراهم‌آورندگان اطلاعات، به واسطۀ سر و کار داشتن با ارزش‌های عمومی همچون قابلیت اطمینان، استقلال، اصالت، چندشکل بودن و دسترسی جدا هستند. این ارزش‌های عمومی هر دو طیف قالب فیزیکی (چاپی) و دیجیتال را شامل می‌شود.

به این ترتیب، مراجعه به کتابخانه و استفاده از خدمات کتابخانه‌ای به دموکراتیک شدن جامعه کمک می‌کند. البته، مردم هنوز هم می‌توانند کتاب و سایر محتواها را از کتابخانه‌ها به امانت بگیرند و اطلاعات را هم به صورت آفلاین و هم آنلاین به دست آورند، اما هدف یک کتابخانه دیگر فقط امانت دادن کتاب نیست. کتابخانه‌ها به عنوان «مکان سوم[۶]» تسهیلات و امکانات بسیار بیشتری را ارائه می‌دهند. کتابخانه‌ها جایی هستند که مردم می‌توانند در آنجا با یکدیگر ملاقات کنند و به بحث و گفتگو بپردازند و در نتیجه با فرهنگ‌ها و هنرهای متعدد آشنا شوند. کتابخانه‌ها با مدارس همکاری می‌کنند و فعالیت‌های زیادی مانند اوقات خواندن، نمایشگاه‌ها و کلاس‌های زبان‌آموزی برای افراد غیربومی (از جمله پناهندگان و پناهجویان)، برگزار می‌‎کنند. اغلب، داوطلبان زیادی برای حمایت از این فعالیت‌ها وجود دارند. در کتابخانه‌های عمومی هلند خدمات و امکانات کلی مشابهی به طور سراسری ارائه می‌شود اما علاوه بر آن، هر کتابخانه در پاسخ به تقاضای محلی و مقتضیات محدودۀ خدمت خود، منابع، خدمات و برنامه‌های دیگری را نیز ارائه می‌دهد.

کتابخانه‌ها همچنین مکانی برای انجام فعالیتهایی با تمرکز بر اهداف توسعه پایدار[۷] هستند. توسعه پایدار موضوع گسترده‌ای است که حوزه‌های مختلفی از تغییرات آب و هوایی گرفته تا نابرابری اجتماعی را شامل می‌شود. هر روز حجم زیادی از دانش و اطلاعات در مورد همه این موضوعات تولید و به اشتراک گذاشته می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان در کتابخانه‌ها یافت. آشنایی یک شهروند عادی با این مباحث و همه اطلاعات مرتبط با آن آسان نیست. بنابراین، سازمان ملل متحد نقش مهمی در جلب توجه بین‌المللی نسبت به توسعه پایدار بر عهده گرفته است. سازمان ملل متحد در برنامه کار ۲۰۲۳ خود برای توسعه پایدار، که برای ارتقای همکاری جهانی به سوی جهانی بهتر تهیه شده است، بر ۱۷ هدف کلیدی تمرکز دارد. اینها اهداف توسعه پایدار هستند که کتابخانه‌ها می خواهند به تحقق آنها کمک کنند. در حال حاضر با در نظر گرفتن این ۱۷ هدف توسعه پایدار، کتابخانه‌ها احساس می‌کنند که سه مورد کاهش نابرابری، آموزش خوب، و سلامت و رفاه خوب به بهترین وجه با دستور کار این حوزه مطابقت دارد. البته، کتابخانه‌ها به تلاش خود در دیگر زمینه‌های مرتبط با  اهداف توسعه پایدار نیز ادامه می‌دهند.

کتابخانه ملی: جهان ما با واژه‌ها ساخته شده و توسط مردم شکل گرفته است

کتابخانه ملی هلند افراد و واژه‌ها را به هم متصل می‌کند و به این شیوه به داشتن کشوری باهوش‌تر، ماهرتر و خلاق‌تر، هم اکنون و هم برای آینده کمک می‌کند. کتابخانه ملی پژوهش، خواندن، کشف و یادگیری مادام‌العمر را برای همه در هلند ممکن می‌کند. کتابخانه ملی هلند به عنوان یک سازمان گسترده و چندوجهی، تضمین می‌کند که مجموعه‌اش برای همه افراد و هر نوع استفاده قابل مشاهده، قابل استفاده و پایدار است. علاوه بر وظایف در حوزه علم و میراث، در سال ۲۰۱۵ به کتابخانه ملی نقشی در حوزه کتابخانه‌های عمومی تعیین شد.

کتابخانه ملی هلند، اکنون که ۲۲۵ سال از زمان تأسیس آن در سال ۱۷۹۸ می‌گذرد، به یک مؤسسه علمی پرآوازه در سطح ملی و بین‌المللی تبدیل شده است. کتابخانه ملی که اکنون درحدود ۵۰۰ کارمند دارد، از سال ۱۹۷۴ واسپاری را راه‌اندازی کرده و به این ترتیب یک نسخه از تمام انتشارات در هلند اعم از کتاب، مجله، روزنامه و غیره را گردآوری می‌نماید. مخزن آن حاوی ۱۲۵ کیلومتر کتاب، روزنامه و نشریه است و اولین مؤسسه در جهان بوده که دارای آرشیو دیجیتال انتشارات است. کتابخانه ملی تعداد روزافزونی از نشریات دیجیتالی را در مخزن دیجیتال[۸] خود ذخیره می‌کند -مخزن تمام نشریات دیجیتالی که توسط کتابخانه ملی مدیریت می‌شود. به این ترتیب درحال حاضر بیش از ۴۰ میلیون نشریه در این کتابخانه وجود دارد و بیش از ۶ میلیون هلندی از خدمات دیجیتال از جمله کتابخانه آنلاین، دلفر[۹] و کتابخانه دیجیتال ادبیات هلندی استفاده می‌کنند. همچنین کتابخانه ملی نقش کلیدی هماهنگ‌کننده در شبکه کتابخانه‌های عمومی هلند ایفا می‌کند. سازمان‌های کتابخانه‌ای هلند از نظر مقیاس، اندازه قلمرو و سطح کنترل اداری (محلی، استانی، ملی) متفاوت هستند، اما کاملاً مجزا نیستند بلکه، در یک شبکه به عنوان بخشی از یک کل بزرگتر به هم پیوسته هستند. کار با هم در یک شبکه، ویژگی اساسی سیستم کتابخانه‌ای هلند است که در سالهای اخیر نیز تقویت شده است.

همزمان، کتابخانه ملی رویکرد خود را به همکاری شبکه‌ای از یک هدف سازمانی به یک هدف انسان‌محور، بر اساس سه چالش اجتماعی عمده تغییر داد: ۱) حفظ جامعه باسواد، ۲) تقویت مشارکت در جامعه اطلاعاتی و ۳) توانمندسازی مردم بواسطه یادگیری مادام‌العمر. کتابخانه‌های عمومی، نهادهای حمایتی استانی و کتابخانه ملی به‌طور مشترک مسیر تلاش‌های جمعی را در «دستور کار شبکه» تعیین می‌کنند. کتابخانه ملی از تحقیقات دانشگاهی در هلند از طریق فراهم کردن دسترسی به مجموعه‌های فیزیکی و دیجیتالی و دانش مضبوط از بدو تأسیس، پشتیبانی می‌کند. این فعالیت به عنوان یک شریک در کلاریاپلاس[۱۰] انجام می‌شود. کلاریاپلاس، زیرساختی است که به محققان علوم انسانی امکان دسترسی به مجموعه‌های بزرگ متن دیجیتال و برنامه‌های کاربردی نوآورانه و کاربرپسند برای پردازش داده‌ها را می‌دهد. هم داده‌ها و هم برنامه‌های کاربردی به‌طور پایدار مدیریت می‌شوند تا در آینده برای دانشگاهیان (از جمله کارشناسان ادبیات، مورخان و باستان‌شناسان، زبان‌شناسان، متخصصان علوم زبان و رسانه) مورد استفاده قرار گیرند.

کتابخانه ملی هلند حامی و مروّج علم باز[۱۱] و خصوصاً دسترسی آزاد است و انتشارات دانشگاهی با بودجه عمومی را برای مشاوره و استفاده مجدد به صورت رایگان در دسترس مردم قرار می‌دهد.

کتابخانه ملی همراه با سایر سازمان‌ها -از جمله سازمان تحقیقات علمی هلند، انجمن دانشگاه‌ها در هلند، انجمن دانشگاه‌های علوم کاربردی، آکادمی سلطنتی هنر و علوم هلند، و تعاونی نوآوری فناوری اطلاعات[۱۲] از طریق پلتفرم ملی علوم باز[۱۳] برای دستیابی به اهداف بلندپروازانۀ خود در مسیر علم باز تلاش می‌کند.

کتابخانه‌های دانشگاه

هلند دارای ۱۴ دانشگاه و در نتیجه همین تعداد کتابخانه دانشگاهی است. این کتابخانه‌ها عمدتاً به دلیل تاریخچه دانشگاه‌ها ذاتاً با یکدیگر متفاوت هستند. دانشگاه‌ها در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم در هلند تأسیس شدند. تعدادی از آنها هنوز وجود دارند: دانشگاه‌های لیدن (۱۵۷۵)، گرونینگن (۱۶۱۴)، آمستردام (۱۶۳۲) و اوترخت (۱۶۳۶). دانشگاه‌های تخصصی در قرن نوزدهم پدیدار شدند -برای مثال دانشگاه صنعتی دلفت (۱۸۴۲) و دانشگاه کشاورزی واگنینگن (۱۸۷۶).

بین سال‌های ۱۸۵۰ تا ۱۹۴۹، جمعیت هلند سه برابر شد و تعداد دانشگاه‌ها افزایش یافت. جوان‌ترین دانشگاه‌ها عبارتند از: دانشگاه آزاد (۱۹۸۴) و دانشگاه کوراکائو (۱۹۷۹). این تحولات تاریخی در مجموعه‌های کتابخانه‌های دانشگاه منعکس شده است. دانشگاه‌های قدیمی دارای کتابخانه‌هایی با مجموعه‌های ویژه گسترده هستند که برخی از آنها شهرت بین المللی دارند. چندین بخش از مجموعه‌های دانشگاه بخشی از ثبت حافظه جهانی یونسکو است.

اکثر دانشگاه‌های هلند تمرکز زیادی بر «پژوهش» دارند و حمایت از علم باز یکی از افق‌های کاری آنهاست. این دانشگاه‌ها همراه با کتابخانه ملی، کنسرسیوم کتابخانه دانشگاهی هلند را تشکیل می‌دهند.

هدف کنسرسیوم، حمایت و تسریع پیشرفت‌های علمی و علمی با اشتراک‌گذاری، تمرکز و گرد هم آوردن تخصص در شبکه‌های ملی و بین‌المللی است. کنسرسیوم کتابخانه دانشگاهی هلند بر حوزه‌های ذیل تمرکز دارد:

۱. مجموعه‌های در دسترس پایدار و بهره‌برداری از آنها: افزایش همکاری سراسری در راستای تسهیل آموزش و پژوهش از طریق یافتن اطلاعات علمی مرتبط در منابع دیجیتالی و فیزیکی و در دسترس قرار دادن این اطلاعات به شیوه‌ای پایدار و همچنین افزایش سواد اطلاعاتی (دیجیتال) در بین دانش‌آموزان (و دانش‌پژوهان).

۲. نوآوری در زیرساخت دانش مشترک: با استفاده از فناوری جستجوی هوشمند و زیرساخت داده‌های‌بازِ پیوندی که به دانشجویان، مدرسان و پژوهشگران کمک می‌کند کسب دانش کنند. این مورد، از اشتراک‌گذاری دانش تا توسعه دانش به صورت مشترک را در بر می‌گیرد و از فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی بهره می‌برد.

۳. ترویج و تسهیل دانش باز برای و توسط دانشگاه‌های هلند: با هدف: ترویج علم و آموزش آزاد و همچنین کمک به محققان، اساتید و دانشجویان در استفاده بهینه از این دانش؛ دسترسی جهان خارج به دانش علمی دانشگاه‌های هلند، و نشان دادن و برجسته کردن ارتباط اجتماعی آموزش و پژوهش هلند.

۴. نوآوری در برنامه‌های کاربردی کاربر: به اشتراک‌گذاری دانش و الهام بخشیدن به یکدیگر برای کار در جهت بهبود تجربیات کاربران -به عنوان مثال، با ایجاد مکان‌هایی الهام‌بخش برای یادگیری، تولید و تحقیق (هم در محوطه دانشگاه و هم به صورت برخط)، و با توسعه خدمات جدید به صورت مشترک.

۵. توسعه شایستگی‌ها و مهارت‌ها: کار در جهت استخدام پایدار کارکنان خود و ارتقای نقش نوآوری از طریق اشتراک دانش، همکاری مستقیم و توسعه شایستگی به صورت مشترک.

کنسرسیوم و اعضای آن به تبادل دانش و تجربیات با همکاران بین‌المللی اهمیت زیادی می‌دهند و کنگره ۲۰۲۳ ایفلا را فرصتی عالی برای ارائه نتایج و نتایج تحولات هلند در رابطه با این موضوعات و به اشتراک گذاشتن و بحث در مورد آنها با طرف‌های بین‌المللی می‌دانند تا همه بتوانیم از یکدیگر یاد بگیریم و از یکدیگر بهره‌مند شویم.

مدل هلند

قرن‌هاست که کتابخانه‌ها در هلند بسیار مورد توجه بوده‌اند. مجموعه‌های کتابخانه‌ای با بودجه عمومی در آغاز قرن هفدهم شکل گرفتند. رویدادهای تاریخی بیانگر گرایش زیاد به برابری و دموکراسی است که بخشی جدایی‌ناپذیر از ماهیت ملی شده است. از دیرباز اطلاعات و آموزش برای هر شهروند برای بهبود جامعه یک باور ملی مهم بوده است. تعجبی ندارد که کتابخانه‌ها از چنین جایگاه قابل احترامی برخوردار باشند. حتی در قانون وظایف اصلی کتابخانه‌های عمومی پیش‌بینی شده است. سیستم کتابخانه‌ای هلند ویژگی‌های منحصر به فرد زیادی دارد.

تقویت همکاری‌های سراسری با هدف گسترش اهمیت کتابخانه‌ها با مشورت با همه طرف‌های شرکت‌کننده در این زمینه است. همکاری در این سیستم دارای بسیاری از ویژگی‌های «مدل پلدر» معروف هلندی است -سرمایه‌گذاری غیرمتمرکز مسئولیت‌ها و دستور کار مشترک بر اساس اجماع/اتفاق نظر.

کتابخانه‌های عمومی و کتاب‌فروشی‌های هلند سال‌هاست که با مؤسسات آموزشی برای ترویج مطالعه همکاری نزدیک دارند. چندین برنامه ملی تدوین شده است. به عنوان مثال می‌توان به هفته سالانه کتاب کودک، که در سال ۱۹۵۵ راه‌اندازی شد، و مسابقه سالانه ملی خواندن با صدای بلند، که اخیراً سی‌امین سالگرد خود را جشن گرفت، اشاره کرد. بنیاد خواندن[۱۴] با بودجه وزارت آموزش، فرهنگ و علم، به ترویج خواندن به دو زبان هلندی و فریزی (دومین زبان رسمی هلند) اختصاص دارد. بنیاد خواندن می‌خواهد اطمینان حاصل کند که همه کودکان و جوانان محیطی دارند که به آنها فرصتی برای کشف لذت خواندن و انتخاب کتاب‌های متناسب با علایقشان می‌دهد. به این ترتیب، آنها می‌توانند به خوانندگان مادام‌العمر تبدیل شوند.

یکی از برنامه‌های بنیاد خواندن، هنر خواندن[۱۵]، یک برنامه ملی ترویج خواندن است که کودکان و نوجوانان را از بدو تولد تا سن ۱۸ سالگی (با تأکید بر تولد تا ۱۲ سالگی) هدف قرار می‌دهد. هنر خواندن از سه جزء تشکیل شده است:

بوک‌استارت[۱۶] (پیش‌دبستانی)، کتابخانه در مدرسه (مدارس ابتدایی و متوسطه)، و شبکه‌های ترویج خواندن استراتژیک. در این برنامه که به طور مشترک با کتابخانه ملی اجرا می‌شود، کتابخانه‌های عمومی نقش محوری در جذب مخاطبان خود، ترویج مطالعه و پیشگیری از بی‌سوادی دارند. این برنامه شامل یک سیستم دیجیتال برای نظارت بر تأثیر برنامه بر رفتار خواندن دانش‌آموزان و رفتار ترویج خواندن معلمان است.

ائتلاف خواندن در سال ۲۰۱۲ تأسیس شد و اکنون بنیاد خواندن (به عنوان رئیس بنیاد)، مرکز تبلیغات بنیاد کتاب هلند[۱۷]، بنیاد خواندن و نوشتن، موزه ادبیات، و موزه کتاب کودک و نوجوان، موزه ادبیات، کتابخانه ملی هلند و انجمن کتابخانه‌های عمومی و صندوق ادبیات[۱۸] را شامل می‌شود.

این ائتلاف خواسته خود را اعلام کرده است که براساس آن تا سال ۲۰۲۵، هیچ کودکی مدرسه ابتدایی را با کمبود مهارت‌های خواندن ترک نکند و همه بزرگسالان باسواد باشند یا در راه باسواد شدن باشند.

در سال ۲۰۱۹، شورای آموزش هلند و شورای فرهنگ به طور مشترک گزارشی با عنوان «بخوانید» منتشر کردند («بخوان! فراخوانی برای کمپین خواندن[۱۹]»). در اکتبر ۲۰۲۰، هجده سازمان در بخش‌های آموزش، فرهنگ و مراقبت‌های بهداشتی جوانان در یک اعلامیه جمعی هشدار دادند. آنها فوراً از ادارات آموزش و پرورش و فرهنگ وزارت آموزش و پرورش، فرهنگ و علوم خواستند تا به طور مشترک یک سیاست مطالعه فعال و فراگیر را با تمرکز بر لذت مطالعه دنبال کنند.

به طور مشابه، در «میثاق کتابخانه[۲۰] ۲۰۲۰–۲۰۲۳»، سیستم کتابخانه و مقامات شهری، استانی و ملی متعهد می‌شوند که به طور جمعی بر ترویج خواندن (شامل خواندن فیزیکی و دیجیتالی) و یادگیری مادام‌العمر متمرکز شوند. از آن زمان، کمپین‌های کتابخوانی منطقه‌ای مختلف در شهرهای روتردام و لاهه و استان‌های هلند شمالی و برابانت شمالی راه‌اندازی شده است.

نتیجه‌گیری

نظام کتابخانه هلند بر پایه تاریخی محکمی استوار است و هر روز در حال رشد و تغییر برای به‌روز شدن است. علاوه بر نقش سنتی ارائه کتاب و اطلاعات به همه شهروندان، کتابخانه‌ها به نهادهایی در مرکز حوزه عمومی تبدیل شده‌اند که به شهروندان کمک می‌کنند راه خود را در دنیای دیجیتال بیابند و مهارت‌های زبان، خواندن و دیجیتال خود را تقویت می‌کنند. کتابخانه‌ها فعالیت‌هایی را برای گسترش افق دید شهروندان و ایجاد فضایی برای کار و مطالعه یا ملاقات با افراد جدید ارائه می‌دهند.

[۱] IFLA WLIC ۲۰۲۳