کودتاهای نظامی در دهه‌های پس از استقلال در بخش‌هایی از آفریقا یک اتفاق عادی بود. اما پس از یک دوره ثبات نسبی دموکراتیک، حالا نشانه‌هایی وجود دارد که کودتاها در حال افزایش هستند.

تصرف قدرت در گابن تازه‌ترین مورد از یک رشته کودتا است که در سال‌های اخیر رخ داده است و تنها یک ماه پس از آن اتفاق می‌افتد که نیروهای نظامی قدرت را در نیجر دست گرفتند.

دو مورد کودتا در بورکینافاسو در سال ۲۰۲۲ و همچنین کودتاهای نافرجام در گینه بیسائو، گامبیا و کشور جزیره‌ای سائوتومه و پرینسیپ رخ دادند.

در سال ۲۰۲۱ شش کودتا در آفریقا رخ داد که چهار مورد از آنها موفقیت‌آمیز بودند.

سال گذشته، موسی فکی محمد، یکی از مقامات ارشد اتحادیه آفریقا، درباره «احیای مجدد تغییر غیرقانونی دولت» ابراز نگرانی کرد.

کودتا کی کودتا است؟

کودتا را می توان تلاش غیرقانونی و آشکار توسط ارتش - یا سایر مقامات غیرنظامی - برای برکناری رهبران فعلی تعریف کرد.

در مطالعه‌ای که دو محقق آمریکایی، جاناتان پاول و کلایتون تاین انجام داده‌اند، بیش از ۲۰۰ تلاش از این دست را در آفریقا از دهه ۱۹۵۰ شناسایی شده است. حدود نیمی از این موارد موفق بوده‌اند.

گاهی اوقات، کسانی که در چنین مداخله‌ای شرکت می‌کنند، کودتا بودن آن را انکار می‌کنند.

در سال ۲۰۱۷ در زیمبابوه، قدرت گرفتن نظامیان به حکومت ۳۷ ساله رابرت موگابه پایان داد. اما یکی از رهبران، سرلشکر سیبوسیسو مویو، در آن زمان در تلویزیون ظاهر شد و صراحتاً منکر آن شد که این اتفاق تصرفی نظامی بوده است.

در آوریل ۲۰۲۱ پس از مرگ رهبر چاد، ادریس دبی، ارتش پسر او را به عنوان رئیس‌جمهور موقت منصوب کرد و شورای نظامی انتقالی را رهبری کرد. مخالفان او آن را «کودتای سلسله‌ای» نامیدند.

جاناتان پاول می‌گوید: «رهبران کودتا تقریباً همیشه انکار می‌کنند که اقدامشان کودتا بوده است تا خود را مشروع جلوه دهند.»

کودتاها در آفریقا چقدر اتفاق می‌افتند؟

تعداد کلی کودتا در آفریقا بین سال‌های ۱۹۶۰ و ۲۰۰۰ به طور متوسط و ثابت تقریباً ۴ مورد در سال بود.

جاناتان پاول می‌گوید با توجه به بی‌ثباتی که بسیاری از کشورها در سال‌های پس از استقلال تجربه کردند، این تعجب‌آور نیست.

«کشورهای آفریقایی شرایط مشترکی برای کودتا داشته‌اند، مانند فقر و عملکرد ضعیف اقتصادی. وقتی در کشوری یک کودتا اتفاق بیفتد، اغلب منادی کودتاهای بیشتر است.»

در سال‌های پس از ۲۰۰۰ کاهش محسوسی در مداخلات نظامی مشاهده شد.

تنها در چند سال اخیر است که کودتاها بیشتر شده‌اند.

در سال ۲۰۲۰ فقط یک کودتا (در مالی) رخ داد.

سپس در سال ۲۰۲۱ پنج کشور مداخله نظامی را تجربه کردند (چاد، مالی، گینه، سودان و نیجر).

در سال ۲۰۲۲ پنج تلاش نیز انجام شد که دو مورد - هر دو در بورکینافاسو - موفقیت‌آمیز بودند.

ندوبویسی کریستین آنی از دانشگاه کوازولو-ناتال می‌گوید قیام‌های مردمی علیه دیکتاتورهایی که مدتی طولانی قدرت را در دست داشته‌اند، فرصتی را برای بازگشت کودتاها در آفریقا فراهم کرده است.

او می‌گوید: «قیام‌های مردمی مشروع و تحت رهبری مردم هستند، اما موفقیت اغلب آن‌ها در گروتصمیم‌هایی است که ارتش می‌گیرد».

کدام کشورها بیشترین کودتا را داشته‌اند؟

سودان با ۱۶ مورد بیشترین کودتا و تلاش برای در دست گرفتن قدرت را داشته است که شش مورد از آنها موفق بوده‌اند.

در سال ۲۰۱۹، عمر البشیر، رهبر این کشور که مدتی طولانی قدرت را دست داشت، پس از ماه‌ها اعتراض از قدرت برکنار شد. خود بشیر در یک کودتای نظامی در سال ۱۹۸۹ قدرت را به دست گرفته بود.

بورکینافاسو در غرب آفریقا موفق‌ترین کودتاها را با ۹ مورد به دست گرفتن قدرت و یک کودتای نافرجام داشته است.

نیجریه به کودتاهای نظامی پس از استقلال با هشت کودتا بین ژانویه ۱۹۶۶ و به قدرت رسیدن ژنرال سانی آباچا در سال ۱۹۹۳ شهرت داشت. با این حال، از سال ۱۹۹۹ انتقال قدرت در پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا با انتخابات دموکراتیک انجام شده است.

در تاریخ بوروندی یازده کودتای جداگانه ثبت شده است که عمدتاً ناشی از تنش بین جوامع هوتو و توتسی است.

سیرالئون بین سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۶۸ سه کودتا و یک کودتا در سال ۱۹۷۱ تجربه کرد. بین سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۷، پنج کودتای دیگر را تجربه کرد.

غنا نیز سهم خود را از کودتاهای نظامی داشته است و طی دو دهه هشت کودتا انجام شده است. اولین مورد در سال ۱۹۶۶ بود و زمانی که قوام نکرومه از قدرت برکنار شد، و در سال بعد تلاش ناموفقی توسط افسران جوان ارتش انجام شد.

در سال ۲۰۲۱ آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، گفت که «کودتاهای نظامی بازگشته‌اند» و افزود که «شکاف‌های ژئوپلیتیک همکاری بین‌المللی را تضعیف می‌کند و ... احساس معافیت از مجازات در حال ایجاد شدن است.»

به طور کلی، آفریقا بیش از هر قاره دیگری کودتا را تجربه کرده است. از ۱۸ کودتای ثبت شده در سطح جهان از سال ۲۰۱۷، همه آنها به جز یکی - میانمار در سال ۲۰۲۱ - در آفریقا بوده‌اند.

کودتاهای نظامی در دهه‌های پس از استقلال در بخش‌هایی از آفریقا یک اتفاق عادی بود. اما پس از یک دوره ثبات نسبی دموکراتیک، حالا نشانه‌هایی وجود دارد که کودتاها در حال افزایش هستند.

تصرف قدرت در گابن تازه‌ترین مورد از یک رشته کودتا است که در سال‌های اخیر رخ داده است و تنها یک ماه پس از آن اتفاق می‌افتد که نیروهای نظامی قدرت را در نیجر دست گرفتند.

دو مورد کودتا در بورکینافاسو در سال ۲۰۲۲ و همچنین کودتاهای نافرجام در گینه بیسائو، گامبیا و کشور جزیره‌ای سائوتومه و پرینسیپ رخ دادند.

در سال ۲۰۲۱ شش کودتا در آفریقا رخ داد که چهار مورد از آنها موفقیت‌آمیز بودند.

سال گذشته، موسی فکی محمد، یکی از مقامات ارشد اتحادیه آفریقا، درباره «احیای مجدد تغییر غیرقانونی دولت» ابراز نگرانی کرد.

کودتا کی کودتا است؟

کودتا را می توان تلاش غیرقانونی و آشکار توسط ارتش - یا سایر مقامات غیرنظامی - برای برکناری رهبران فعلی تعریف کرد.

در مطالعه‌ای که دو محقق آمریکایی، جاناتان پاول و کلایتون تاین انجام داده‌اند، بیش از ۲۰۰ تلاش از این دست را در آفریقا از دهه ۱۹۵۰ شناسایی شده است. حدود نیمی از این موارد موفق بوده‌اند.

گاهی اوقات، کسانی که در چنین مداخله‌ای شرکت می‌کنند، کودتا بودن آن را انکار می‌کنند.

در سال ۲۰۱۷ در زیمبابوه، قدرت گرفتن نظامیان به حکومت ۳۷ ساله رابرت موگابه پایان داد. اما یکی از رهبران، سرلشکر سیبوسیسو مویو، در آن زمان در تلویزیون ظاهر شد و صراحتاً منکر آن شد که این اتفاق تصرفی نظامی بوده است.

در آوریل ۲۰۲۱ پس از مرگ رهبر چاد، ادریس دبی، ارتش پسر او را به عنوان رئیس‌جمهور موقت منصوب کرد و شورای نظامی انتقالی را رهبری کرد. مخالفان او آن را «کودتای سلسله‌ای» نامیدند.

جاناتان پاول می‌گوید: «رهبران کودتا تقریباً همیشه انکار می‌کنند که اقدامشان کودتا بوده است تا خود را مشروع جلوه دهند.»

کودتاها در آفریقا چقدر اتفاق می‌افتند؟

تعداد کلی کودتا در آفریقا بین سال‌های ۱۹۶۰ و ۲۰۰۰ به طور متوسط و ثابت تقریباً ۴ مورد در سال بود.

جاناتان پاول می‌گوید با توجه به بی‌ثباتی که بسیاری از کشورها در سال‌های پس از استقلال تجربه کردند، این تعجب‌آور نیست.

«کشورهای آفریقایی شرایط مشترکی برای کودتا داشته‌اند، مانند فقر و عملکرد ضعیف اقتصادی. وقتی در کشوری یک کودتا اتفاق بیفتد، اغلب منادی کودتاهای بیشتر است.»

در سال‌های پس از ۲۰۰۰ کاهش محسوسی در مداخلات نظامی مشاهده شد.

تنها در چند سال اخیر است که کودتاها بیشتر شده‌اند.

در سال ۲۰۲۰ فقط یک کودتا (در مالی) رخ داد.

سپس در سال ۲۰۲۱ پنج کشور مداخله نظامی را تجربه کردند (چاد، مالی، گینه، سودان و نیجر).

در سال ۲۰۲۲ پنج تلاش نیز انجام شد که دو مورد - هر دو در بورکینافاسو - موفقیت‌آمیز بودند.

ندوبویسی کریستین آنی از دانشگاه کوازولو-ناتال می‌گوید قیام‌های مردمی علیه دیکتاتورهایی که مدتی طولانی قدرت را در دست داشته‌اند، فرصتی را برای بازگشت کودتاها در آفریقا فراهم کرده است.

او می‌گوید: «قیام‌های مردمی مشروع و تحت رهبری مردم هستند، اما موفقیت اغلب آن‌ها در گروتصمیم‌هایی است که ارتش می‌گیرد».

کدام کشورها بیشترین کودتا را داشته‌اند؟

سودان با ۱۶ مورد بیشترین کودتا و تلاش برای در دست گرفتن قدرت را داشته است که شش مورد از آنها موفق بوده‌اند.

در سال ۲۰۱۹، عمر البشیر، رهبر این کشور که مدتی طولانی قدرت را دست داشت، پس از ماه‌ها اعتراض از قدرت برکنار شد. خود بشیر در یک کودتای نظامی در سال ۱۹۸۹ قدرت را به دست گرفته بود.

بورکینافاسو در غرب آفریقا موفق‌ترین کودتاها را با ۹ مورد به دست گرفتن قدرت و یک کودتای نافرجام داشته است.

نیجریه به کودتاهای نظامی پس از استقلال با هشت کودتا بین ژانویه ۱۹۶۶ و به قدرت رسیدن ژنرال سانی آباچا در سال ۱۹۹۳ شهرت داشت. با این حال، از سال ۱۹۹۹ انتقال قدرت در پرجمعیت‌ترین کشور آفریقا با انتخابات دموکراتیک انجام شده است.

در تاریخ بوروندی یازده کودتای جداگانه ثبت شده است که عمدتاً ناشی از تنش بین جوامع هوتو و توتسی است.

سیرالئون بین سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۶۸ سه کودتا و یک کودتا در سال ۱۹۷۱ تجربه کرد. بین سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۷، پنج کودتای دیگر را تجربه کرد.

غنا نیز سهم خود را از کودتاهای نظامی داشته است و طی دو دهه هشت کودتا انجام شده است. اولین مورد در سال ۱۹۶۶ بود و زمانی که قوام نکرومه از قدرت برکنار شد، و در سال بعد تلاش ناموفقی توسط افسران جوان ارتش انجام شد.

در سال ۲۰۲۱ آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، گفت که «کودتاهای نظامی بازگشته‌اند» و افزود که «شکاف‌های ژئوپلیتیک همکاری بین‌المللی را تضعیف می‌کند و ... احساس معافیت از مجازات در حال ایجاد شدن است.»

به طور کلی، آفریقا بیش از هر قاره دیگری کودتا را تجربه کرده است. از ۱۸ کودتای ثبت شده در سطح جهان از سال ۲۰۱۷، همه آنها به جز یکی - میانمار در سال ۲۰۲۱ - در آفریقا بوده‌اند.