سریال «عاشورا»؛ زاویه دید متفاوت به فرماندهان جنگ

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری دانشجو- سریال «عاشورا» که نسخه سریالی فیلم سینمایی «موقعیت مهدی» است جمعه‌های هرهفته روانه آنتن می‌شود و توانسته توجهات بسیاری را به خود جلب کند. سریال «عاشورا» که پیش از این در نسخه سینمایی‌اش خوش درخشید و توانست عنوان بهترین فیلم چهلمین جشنواره فیلم فجر را از آن خود کند و پرفروش‌ترین فیلم دفاع مقدس تاریخ سینمای ایران باشد، محصول سیمافیلم و نخستین ساخته هادی حجازی‌فر در کسوت کارگردان است.
این سریال هفت قسمتی، راوی زندگی فرمانده لشکر ۳۱ عاشورا، شهید مهدی باکری است. مجموعه نمایشی که تلاش می‌کند ابعاد مختلفی از زندگی قهرمانی ملی را در قاب تصویر بنشاند. سازمان صداوسیما تلاش می‌کند در دوران جدید تحولی‌اش توجه ویژه‌ای به معرفی مشاهیر و قهرمانان ملی داشته باشد و در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت سهم بیشتری ایفا کند.
داود طالقانی، پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ در گفتگو با دانشجو، با اشاره به مینی‌سریال «عاشورا» که پخش آن مدتی است از شبکه اول سیما آغاز شده اظهار کرد: «در سینما و تلویزیون ایران هر ۱۰ سال یک اتفاق رخ می‌دهد که همه توجهات را به خود جلب می‌کند که می‌تواند در آینده هنر و رسانه ایران سهیم باشد. سریال «عاشورا» قطعاً یکی از اتفاقاتی است که آینده هنر و رسانه ایران را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد و قابلیت آن را دارد که تبدیل به یک الگو شده و دائم به آن ارجاع شود.»
وی افزود: «ویژگی خاصی که این اثر دارد تنها به نمایش گذاشتن تمام جزئیات زندگی فرماندهان دفاع مقدس نیست، بلکه به نمایش گذاشتن وجوهی است که تا به امروز کمتر به تصویر کشیده شده و یا پنهان شده است. در برخی موارد نیز اراده‌هایی وجود داشته که این وجوه از زندگی اسطوره‌های دوران معاصر را از دیدگان پنهان کند.»
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ با بیان اینکه تصویری که تا امروز از فرماندهان دفاع مقدس به عنوان شخصیت‌های بااراده، قدرتمند، مؤمن و باهوش در صحنه جنگ و بعضا فردی که زندگی شخصی خود را کمتر در اولویت قرار می‌داده ارائه شده، اظهار کرد: «واقعیت این است که در سریال «عاشورا» به آن پرداخته شده است. این سریال نشان می‌دهد که داشتن تمام ویژگی‌های والا در یک فرد تقریباً غیرممکن و یا بسیار دشوار است و آدم‌هایی که می‌خواهند همه این صفات را باهم داشته باشند رنج زیادی می‌کشند.»
طالقانی ادامه داد: «در این سریال شهید مهدی باکری در موقعیتی نمایش داده می‌شود که از زنده بودنش در حالی که دوستانش شهید شده‌اند یا برادرش مفقودالاثر شده در رنج است. یا فشار خانواده و برق نگاه آدم‌هایی که به آن فرمانده نگاه می‌کنند، چقدر می‌تواند او را تحت‌فشار قرار دهد.»

زاویه دید متفاوت عاشورا به فرماندهان جنگ
وی با اشاره به اینکه تا قبل از این شاید ما در روایت‌های متنی، ادبی و حتی بصری چنین نگاهی را به فرماندهان نداشته و یا کمتر داشته ایم اظهار کرد: «مینی سریال «عاشورا» یک تجربه نسبتاً جدید در تلویزیون است. یک چرخش جهانی در ساحت پلتفرم و مدیوم اتفاق افتاده است؛ یعنی از تولید آثار سینمایی به تولید سریال و مینی سریال روی آورده شده است. یکی از علل ساخت فیلم مجموعه‌ها می‌تواند اقتصادی باشد. می‌توان با افزایش کمی، هزینه تولید یک فیلم سینمایی را تبدیل به مینی سریال کرد و درعین‌حال که در پلتفرم‌ها پخش می‌شود سودآوری بیشتری داشته باشد.»
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ ادامه داد: «از طرفی، چون محل نمایش این سریال‌ها به‌صورت جهانی و اینترنتی است صرفه بر این است که سریال ساخته بشود و درنهایت برای عوامل سریال جذاب‌تر است که سریال کار کنند تا بتوانند کنداکتور کاری خود را با یک یا دو سریال بینند، اما برنامه‌های سینمایی نهایتا ممکن است از ۹۰ تا ۲۰۰ روز وقت آن‌ها را پر کند و زمان‌های خالی بدون کار در طول سال خواهند داشت.»

تغییر ذائقه مخاطبان به تماشای سریال
طالقانی با بیان اینکه وضعیت سینمای ما به گونه‌ای است که بیش از ۱۰۰ فیلم در نوبت اکران قرار دارند که کرونا هم روی آن تأثیر داشت گفت: «از طرفی ساخت فیلم کمتر توجیه اقتصادی دارد، یعنی فیلم‌ها ساخته می‌شوند، اما مخاطب کمی پیدا می‌کنند و با رکود در سینما مواجه می‌شویم. درعین‌حال گرایش به آنلاین دیدن فیلم‌ها و سریال‌ها و همین‌طور سریال دیدن به‌جای سینمایی دیدن در حال افزایش است و درکل می‌توان گفت که زمینه اقتصادی و دیجیتالی منجر به تغییر ذائقه شده است.»
وی در ادامه بیان کرد: «در این میان برای صداوسیما و سازمان‌های فرهنگی و رسانه‌ای که در تولید فیلم سینمایی کار می‌کنند مانند فارابی، سوره، اوج و کانون پرورش فکری یک فرصتی ایجاد شده است که از این زمینه استفاده و به‌جای تولید فیلم، مینی سریال تولید کنند که هم در صداوسیما پخش شود و هم در پلتفرم‌های دیگر به نمایش دربیاید. نکته دیگر این است که آثار سینمایی در نوبت اکران فراوان هستند و اگر فیلم سینمایی تولید بشود باید در صف پخش قرار بگیرد.»
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ با اشاره به اینکه مخاطب امروز ممکن است حوصله چهار ساعت فیلم سینمایی دیدن را نداشته باشد، اما می‌تواند چهار قسمت یک‌ساعته سریال را تماشا کند، نکته ویژه سریال «عاشوا» را که همیشه در به تصویر کشیدن آن در صداوسیما چالش وجود دارد، لحظه شهادت بیان کرد و گفت: «کارگردان محترم این اثر بسیار عاقلانه و آگاهانه لحظه شهادت شهید مهدی باکری را به لانگ‌شات و با فاصله بسیار زیاد نشان می‌دهد و در موقعیتی که قرار است لحظه شهادت باشد یک فاصله‌گذاری بین دوربین و سوژه خود گذاشته است.»
طالقانی ادامه داد: «چراکه درک آن لحظه برای مخاطب غیرممکن است. این رعایت فقط یک مثال است که بگویم کارگردان کار دقیقاً می‌دانسته که چه‌کاری انجام می‌دهد و همذات‌پنداری کارگردان که بازیگر نقش اول هم هست را با خود سوژه نشان می‌دهد. به این معنا که کارگردان چیزی را که درک می‌کند، ساخته و چیزی به او تحمیل نشده است.»
وی پیرامون جایگاه ساخت آثار دفاع مقدسی و لزوم پرداختن به این ژانر بیان کرد: «در سینمای ایران دو ژانر ملی داریم. دو ژانری که متعلق به سینمای ما است؛ فیلم فارسی و سینمای دفاع مقدس. ژانر یکسری قواعد دارد که برخی از آن فرمی و برخی اجتماعی و سیاسی است.»
تقویت سینمای ملی با سرمایه‌گذاری در ژانر دفاع مقدس
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ افزود: «یعنی سینمای اجتماعی و کمدی ژانر ملی ما نیستند و حتی تبدیل به ژانر هم نشده‌اند. ژانر فیلم فارسی که دوران اوج آن قبل از انقلاب بوده و بعد از انقلاب هم آثار پرفروش کم نداشته است و دوم سینمای دفاع مقدس است. پس هرچه در سینمای دفاع مقدس سرمایه‌گذاری بشود سینمای ملی ایران را تقویت کرده‌ایم و هرچقدر سینمای ملی برجسته‌تری داشته باشم در عرصه جهانی حرفی برای گفتن خواهیم داشت. ایران خوشبختانه مانند لهستان، فرانسه، برزیل، شیلی و برزیل سینمای ملی دارد.»
طالقانی با تأکید بر لزوم ساخت سریال‌های دفاع مقدس گفت: «واقعیت این است که ما پدیده دفاع مقدس و جنگ را درک نکرده‌ایم. در دانشگاه ما مطالعات دفاع مقدس مخصوصاً در رشته‌های علوم انسانی ایجاد نشده است. درباره هنر جنگ و هنر دفاع مقدس در تحصیلات تکمیلی صحبتی نمی‌شود و در حوزه دانشگاهی و مطالعات پژوهی نیز کمتر به آن پرداخته می‌شود.»

لزوم تهیه شناسنامه هنر دفاع مقدس
وی افزود: «تعداد محدودی آثار پژوهشی درباره هنر دفاع مقدس تولیدشده است و حتی کارشناسان این حوزه مانند هنر انقلاب اسلامی بسیار محدود هستند. یعنی هنرمندان هنر انقلاب اسلامی دچار مشکل هستند؛ مشکلاتی در حوزه معیشتی و مانند آن. هنر دفاع مقدس هم متأسفانه به این سمت می‌رود. یعنی بخشی از کار و الزام این است که یک شناسنامه برای دفاع مقدس تهیه کنیم و دائم باید کار‌های شاخصی که انجام‌شده است یادآوری شوند. از طرفی در تولیدات این آثار ضعف وجود دارد و شاید بتوان گفت در حد مستند نگاری انجام شده است.»
طالقانی ساخت آثار پیرامون شهدای شاخص را بسیار ضروری دانست و گفت: «قطعاً این رویکرد می‌تواند بحران مرجعیت فکری در جامعه ما را کمی حل‌وفصل کند و این ادعا که شهید می‌تواند راهبر و چراغ‌راهنما باشد با یک مواجهه‌ی پدیدارشناسانه محقق شود. یعنی باید بتوان با آن شهید همذات‌پنداری کرد و این ویژگی سریال عاشورا و کاری است که هادی حجازی‌فر ساخته است.»
وی اضافه کرد: «عاشورا» در اصل یک مواجهه پدیدارشناسانه با موضوع است و ما فارغ از هیاهو‌های جامعه و سروصدا‌هایی که در فضای سیاسی کشور وجود دارد، با شهید مکالمه می‌کنیم. به نظر می‌رسد که آثار هنری دیگر این ویژگی را ندارند.»
این پژوهشگر حوزه رسانه و فرهنگ در خصوص پرداختن به زندگی قهرمانان ملی نیز بیان کرد: «ساخت اثر هنری و رسانه‌ای که در خصوص قهرمانان ملی کشور ساخته می‌شود، چه در دوره جمهوری اسلامی و تاریخ معاصر و چه قبل‌تر از آن که قهرمانان بسیاری از کل کشور و خطه‌های مختلف را شامل می‌شود و مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای هم یک‌بار در سخنرانی‌شان از آن‌ها نام‌برده است مهم است.»
طالقانی اضافه کرد: «اثری که درباره قهرمانان ساخته می‌شود باید برای نسل جدید جذاب و سرگرم‌کننده باشد و البته باید توجه داشت که سرگرم‌کنندگی به‌معنای به ابتذال کشاندن آن نیست. کاری که در سریال «عاشورا» یا فیلم سینمایی موقعیت مهدی انجام‌شده این است که مخاطب را بی‌واسطه با سوژه شهید آشنا می‌کند.»