لات‌هایی که وارد لیست سیاه دربار شدند!/ «طیب» انقلابی بود؟

مهدی مطهر تهیه‌کننده مستند «سه سال و سه روز» به کارگردانی احمد کشاورز در آستانه سالگرد اعدام طیب حاج‌رضایی، در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، درباره تجربه تولید این مستند گفت: پدربزرگ من حاج‌حسین خالقی‌پناه، زمانی رئیس اتحادیه میوه و تره‌بار بود و از نظر فکری یکی از افراد تأثیرگذار روی ذهن من از دوران کودکی بود. همواره مردانگی و لوتی‌گری را متأثر از رفتار او در ذهنم معنا می‌کردم. حاج‌حسین همواره در خانه از طیب صحبت می‌کرد و روایتی هم که داشت مشابه روایت‌های رسمی از این کاراکتر نبود. مثلاً از بدقلقی‌ها و زورگویی‌های طیب هم می‌گفت.

وی افزود: از این منظر طیب حاج‌رضایی کاراکتری بود که از دوران کودکی آرام‌آرام در ذهن من شکل گرفته بود. از زمانی که درگیر فعالیت مستندسازی شدم، چند مستند بازسازی خارجی دیدم که برایم بامزه و متفاوت بود. از آنجایی که قصه‌های طیب را در ذهن داشتم و با این قالب‌ها هم آشنا شدم، به ذهنم رسید با همین قالب می‌توانم مستندی درباره قصه‌های طیب بسازم.

مطهر ادامه داد: احمد کشاورز به عنوان کارگردان این مستند با من همراه شد و همت کرد تا کار را جلو ببریم. شروع کردیم با آدم‌های مختلف مصاحبه‌هایی گرفتیم که تعداد زیادی از آن‌ها دیگر در قید حیات نیستند. مستند طیب بهانه‌ای شد تا از روحیه لوتی‌گری این طیف از آدم‌ها در دهه ۴۰ پرده‌برداری شود. برخی از این افراد از لات‌های معروف آن سال‌ها در محلات مختلف بودند که هر یک به‌واسطه هیات‌هایی که داشتند و یا حضور در میدان میوه و تره‌بار، آشنایی‌هایی با طیب هم داشتند.

روایت‌هایی که از طیب افسانه ساخت!

این مستندساز تأکید کرد: همه این افراد از خاطراتی می‌گفتند که مربوط به دهه ۲۰ و ۳۰ بود و به‌دلیل اینکه سال‌ها از آن گذشته بود، روایت‌شان از طیب چیزی شبیه به افسانه بود؛ هم در روایت بدی‌ها و هم در بیان خوبی‌ها. تلاش کردیم از لابه‌لای این روایت‌ها و با کمک نریشن به روایتی برسیم که احساس می‌کردیم به حقیقت طیب نزدیک‌تر بوده است. برای‌مان این نکته هم مهم بود که روایتی که ارائه می‌کنیم، سرگرم‌کننده هم باشد. خوشبختانه کاراکترهای خوبی را هم توانستیم در مقابل دوربین خود داشته باشیم.

وی افزود: در زمینه تصویرسازی و تدوین هم ساختار روایت به‌گونه‌ای شکل گرفت که به نظر خودمان جذاب از آب درآمد. آقای ناصر طهماسب هم به‌عنوان یکی از اولین کارهایی که روایت می‌کردند، در این مستند روایت را برعهده گرفتند. ساخت این مستند مربوط به میانه دهه ۹۰ بود و نزدیک به یک سال و نیم، طول کشید.

مطهر درباره محتوای مستند «سه سال و سه روز» گفت: در مقطع تاریخی دهه ۳۰ حکومت از ظرفیت این لات‌های محلی، در اتفاقاتی مانند ۲۸ مرداد بهره گرفت و افراد شاخص این جریان به دربار نزدیک شدند. به‌واسطه همین نزدیکی هم هر یک از آن‌ها امتیازاتی را از دستگاه پهلوی گرفته بودند. برخی از این پهلوان‌ها و لات‌ها، چهره‌هایی حکومتی بودند و برخی مردمی، اما همه‌شان اعتبار و هدیه‌ای از دربار گرفته بودند چراکه به استمرار حکومت کمک کرده بودند.

وی افزود: زمانی که جنس اعتراضات بعد از ماجرای ملی شدن نفت تغییر می‌کند، شاه و مشاورانش در دربار به این نتیجه می‌رسند که دیگر روی لات‌ها نمی‌شود حساب کرد. با مشاوره‌ای که آن زمان از صهیونیست‌ها می‌گرفتند، سیستم حامیان محلی، به یک سیستم امنیتی مخوف به نام ساواک تغییر ماهیت می‌دهد. بختیار هم اولین مؤسس این نهاد بود. در این فرآیند هم اعتبار لات‌ها در دربار از بین می‌رود و هم اسامی آن‌ها به فهرست سیاه راه می‌یابد.

این مستندساز ادامه داد: مستندی که ما ساخته‌ایم روایتی از این فضاها دارد. برخی شاید به‌واسطه برخی روایت‌ها نگاهی خیلی انقلابی نسبت به طیب حاج‌رضایی داشته باشند اما در واقعیت طیب هرچند لوتی بوده است اما در همان دادگاه پایانی، تصویر تاج پهلوی را که روی بدنش تتو کرده بود، به نمایش می‌گذارد تا بگوید حواس‌تان هست برای چه کسی دارید حکم اعدام صادر می‌کنید؟ اما از آنجایی که دربار می‌خواست حساب کار لات‌ها را کف دست‌شان بگذارد، تصمیم گرفته بود یکی از بزرگان آن‌ها را قربانی کند. قصه طیب اینگونه بود.

آنچه باعث ماندگاری نام «طیب» در تاریخ شد

مطهر تأکید کرد: طیب شاید شناختی از حضرت امام (ره) نداشت و در جلسات سیاسی هم حضور پیدا نمی‌کرد اما حریت و آزادگی‌اش را زمانی نشان داد که از او خواستند علیه امام (ره) شهادت بدهد اما طیب به‌واسطه مردانگی‌اش نپذیرفت. همین مردانگی هم باعث شد که نامش در تاریخ ایران ماندگار شود. در مقاطعی از زندگی اما او زورگویی‌هایی داشته و حتی در مستند اشاره می‌شود که پرونده قتلی هم در دادگاه داشته است که درباره همه این موارد می‌توان حرف زد اما این کاراکتر با تصمیمی که می‌گیرد، ظرفیت یک کاراکتر سینمایی را پیدا کرده است. به دلیل همین جذابیت سینمایی هم بهروز افخمی سراغ این شخصیت رفته تا فیلمی درباره‌اش بسازد.

طیب قابل قیاس با شعبان بی‌مخ نبود. او خیلی وابسته بود. طیب برای خودش شغل و حرفه‌ای داشته و در میان مردم سرش به تن‌ش می‌ارزیده است. شعبان اما همه هویتش را به صورت فرمایشی و درباری به دست آورده بود.

تهیه‌کننده مستند «سه سال و سه روز» تأکید کرد: از آنجایی که می‌خواستیم در فضای روایت این مستند به یک روایت داستانی نزدیک شویم، به‌دنبال ترسیم یک قهرمان و یک ضدقهرمان بودیم و برای همین تقابل میان طیب و نصیری را در مستند گل‌درشت‌تر کردیم. شاید اگر امروز بخواهم مستندی درباره طیب بسازم، نگاه نقادانه‌تری داشته باشم اما آن زمان پسر طیب هم همراه ما بود و ما به دلیل همین همراهی، ملاحظاتی هم داشتیم. در عین حال البته در همین مستند هم تلاش کردیم این نکته را اشاره کنیم که طیب آن‌قدرها که در روایت رسمی به آن پرداخته می‌شود، کاراکتری انقلابی هم نبوده است.

وی افزود: با تمام این ویژگی‌ها البته طیب قابل قیاس با شعبان جعفری نبود. او خیلی وابسته بود. طیب برای خودش شغل و حرفه‌ای داشته و در میان مردم سرش به تن‌ش می‌ارزیده است. شعبان اما همه هویتش را به صورت فرمایشی و درباری به دست آورده بود.

مطهر درباره استفاده از موشن‌گرافی در روایت این مستند هم گفت: هرچند امروز این تمهید در مستندسازی خیلی فراگیر شده است اما زمانی که ما این کار را می‌ساختیم، حکم یک تجربه تازه و جذاب را برای‌مان داشت. به‌خصوص سکانس آخر برای‌مان خیلی مهم بود که ایده آن را هم از یک فیلم خارجی گرفتیم. در آن فیلم سکانس نهایی به‌واسطه عکس‌هایی که از آن باقی مانده بود، بازسازی شده بود و ما هم سعی کردیم سکانس اعدام را با همان تصاویر بازسازی کنیم.

وی درباره مصاحبه‌های مورد استفاده در این مستند هم گفت: بالای ۹۰ درصد مصاحبه‌ها کاملاً تولیدی است و بخش‌هایی از آن مانند گفت وگو با چهره‌های نزدیک به دربار مانند آقایان باینده و اردشیر زاهدی را از پروژه تاریخ شفاهی و با مجوز صاحب پروژه گرفتیم.

انتظاری که از «صبح اعدام» افخمی داریم

این مستندساز در ادامه با اشاره به فیلم سینمایی «صبح اعدام» که توسط بهروز افخمی در دست ساخت قرار دارد، گفت: امید دارم تصویری که از طیب حاج‌رضایی در این فیلم ارائه می‌شود، تصویری واقعی و غیرشعاری باشد. من حتی اعلام آمادگی کردم که همه اطلاعات و داشته‌هایی را که برای این پروژه در اختیار داشتیم در اختیار تیم تولید این فیلم بگذاریم. درباره طیب، صرفاً شاهد یک جریان روایت هستیم و باقی جریان‌هایی که نگاه‌های متفاوتی به این کاراکتر دارند، در این سال‌ها سکوت کرده‌اند. شاید درباره شخصیت‌هایی مانند مصدق شاهد دوقطبی‌هایی در روایت‌ها باشیم اما وضعیت طیب اینگونه نیست و تنها روایت درباره این شخصیت روایت رسمی است.

وی در پایان تأکید کرد: فارغ از این روایت‌های مثبت و منفی، طیب شخصیتی جذاب برای خلق یک روایت سینمایی است. به خصوص که مرگ باشکوهی هم داشته است. نحوه برخورد حاکمیت زمان باعث می‌شود او در حاکمیت بعد، تبدیل به قهرمان شود. ما در مستند خود اما روایتی قهرمانانه از او نداشتیم و تلاش کردیم واقعیت او را به تصویر درآوریم.