سازماندهی فهرست‌نویسی نسخ خطی منبع آموزشی مستقل ندارد

به گزارش خبرگزاری مهر، مراسم رونمایی از کتاب «راهنمای توصیف و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» به منظور تشریح عناصرِ توصیف در فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، براساس استانداردهای محتوایی از سوی اداره کل پژوهش کتابداری و آموزشِ معاونت پژوهش و منابع دیجیتالِ سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی برپا شد.

این مراسم با حضور علیرضا مختارپور رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران، فاطمه صدر معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان و جمعی از متخصصان و نسخه پژوهان برگزار شد.

این کتاب از دو جنبه نسخه‌های خطی و سازماندهی منابع قابل بررسی است

محبوبه قربانی مدیر کل پژوهش کتابداری و آموزش و دبیر این نشستِ تخصصی در ابتدا با اشاره به اهداف انتشار این کتاب از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران گفت: انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران با هدف ارائه الگوی نشر علمی کتابخانه ای و آرشیوی و عرضه مطلوب آثار حرفه‌ای و تخصصی در حوزه‌های علم اطلاعات و دانش شناسی، مطالعات و پژوهش‌های آرشیوی و اسنادی و به ویژه حوزه نسخ خطی و علوم مرتبط با آن، این افتخار را دارد تا آثار ارزشمند و فاخری را به جامعه علمی و مخاطبان معرفی و عرضه کند.

وی افزود: این کتاب نوشته طیبه حاج باقریان کتابدار و فهرست نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی است که از دو جنبه نسخه‌های خطّی و سازماندهی منابع ارزشمند و قابل بررسی است. در پیش گفتار این اثر که نوشته استاد رحمت االله فتاحی است، آمده است: فهرست نویسی نسخه‌های خطّی که ریشه در پیشینه تاریخی دارد متناسب با تحولات محیط‌های اطلاعاتی و دانشی به رویکردها و شیوه‌های نوین توصیف که حاصل تلاش‌های جهانی است نیاز دارد. خوشبختانه رهنمودها، قواعد و استانداردهای محتوایی و فرا داده‌ها در اختیار ما است که با بهره گیری از آن می‌توان عمق و عینیت بیشتری به توصیف و سازماندهی نسخه‌های خطی بخشید.

فهرست‌های کتابخانه ملی با کاربرگه هایی توسط اساتید انوار، افشار و بیانی تدوین شد

حبیب الله عظیمی دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران و نسخه شناس در ادامه این مراسم با اشاره به تاریخچه فهرست نویسی در کتابخانه ملی ایران، گفت: در دهه‌های قبل استاد انوار، استاد ایرج افشار و مرحوم دکتر بیانی کاربرگه‌ای را در دو بخش کتابشناسی و نسخه شناسی تنظیم کردند که فهرست‌های کتابخانه ملی بر اساس آن تدوین شد و از دهه ۷۰ که بنده در کتابخانه ملی کار فهرست نویسی را شروع کردم، بعد از چندسال کار و ارتباط با اساتید نسخه شناس و کتابشناس، به این نتیجه رسیدم که کتابخانه ملی به عنوان یک کتابخانه مادر و مرجع فهرست نویسی نسخه‌های خطی را استانداردسازی کند که در این مسیر اشکال و خلاء هایی را مشاهده کردیم به این معنا که در کتابخانه های مختلف، فهرست نگاران با شیوه خاصی فهرست نویسی می‌کردند.

وی در ادامه مراسم رونمایی از کتاب «راهنمای توصیف و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» ادامه داد: بنابراین یکدست سازی اهمیت پیدا کرد و در نهایت قرار شد استانداردی را تدوین کنیم و از فهرست نویسی سنتی به سوی فهرست نویسی میانه یا مدرن گذر کنیم تا تلفیقی از قواعد کتابداری و سازماندهی کتابداری و اصول و مبانی نسخه شناسی را ایجاد کنیم. یک مقدار کار را سخت می‌کرد چون اطلاعات در دو بخش نسخه شناسی و کتابشناسی وارد می‌شد. دلیل آن هم مشخص بود چون محققان، پژوهشگران و مراجعان معمولاً دو گروه عمده هستند، یک گروه کسانی هستند که معتقدند کتابشناسی مهم است زیرا محقق و نسخه پژوهشی که می‌خواهد یک اثر را با عنوان جستجو کند به کتاب مراجعه می‌کند که در اینجا اطلاعات کتابشناسی اهمیت پیدا می‌کند. یک طیف هم هستند که اطلاعات نسخه شناسی برای آنها مهم است. چون طیف‌های مراجعین اطلاعات را به صورت دسته بندی‌شده می‌خواستند.

دانشیار سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران گفت: در دهه ۷۰ جلسات متعددی با اساتید گذاشتیم و در نهایت به یک کاربرگه حد میانه رسیدیم که از جلد ۱۵ و ۱۶ فهرست‌های نسخ خطی به بعد فهرست نویس‌ها بر مبنای آن عمل کردند و نکات مهم اصول کتابداری در این کاربرگه پیاده سازی شد. همچنین تلاش شد در یکدست‌سازی و مستندسازی، اسامی مؤلفان و موضوعات و حتی عناوین کتاب‌ها را با استفاده از بانک مستندات اسامی مشاهیر و مؤلفان، سرعنوان‌های موضوعی فارسی و منابع دیگر مرجع در این کار برگه برای کتابخانه ملّی پیاده‌سازی شود.

عظیمی افزود: در دوره‌های بعد با کتابخانه های بزرگ کشور مانند کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی جلسات هم اندیشی گذاشته شد تا حداقل بخشی از این نظام مستندات پیاده شود و به این ترتیب کار مراجعه کننده و جستجوگرها در بازیابی کلی و یکدست‌سازی اطلاعات تسهیل شود. که خب بعدها کتابخانه ملّی ایران روی استاندارد مارک کار کرد و با توجه به محدودیت‌هایی که استاندارد مارک داشت بعضی از اطلاعات نسخه شناسی در مارک جای مشخصی نداشت و در فیلدهای یادداشت‌ها قرار داده می‌شدند که این موضوع بازیابی اطلاعات را مشکل می‌کرد.

دسترسی محقق با سیستم « RDA» به توصیف و اطلاعات سریع‌تر است

این نسخه شناس با اشاره به سیستم « RDA» گفت: در سیستم « RDA» ( توصیف و دسترسی به منبع) که در واقع وارث قواعد فهرست نویسی «Anglo American » است هر اطلاعاتی ناحیه مشخصی برای خودش دارد و جستجو را خیلی راحت تر و دسترسی کاربر را به اطلاعات مورد نیاز سریع‌تر و سهل تر کرده است. در استاندارد « RDA» هم در بخش توصیف دست برای فهرست نگار باز است و هم دسترسی محقق و جستجوگر و کاربر به اطلاعات خیلی سریع‌تر انجام می‌شود و این کتاب انصافاً منبع بسیار خوبی برای آموزش فهرست نگاران است و کاملاً مسیر فهرست نگاری را مشخص می‌کند.

وی با اشاره به این مطلب که در این کتاب حدود ۲۶ عنصر داده‌ای مهم پیش بینی کرده است؛ گفت: این مهم می‌تواند از امتیازهای این کتابِ تخصصی محسوب شود. یک کار خوبی که مؤلف کتاب کرده، تلفیق بین قواعد و فهرست‌ها است و در تمام موارد از فهرست‌ها مثال‌هایی آورده که کتاب را از شکل نظری بودن خارج و به آن جنبه‌های عملیاتی داده است و جا دارد به انتشارات سازمان تبریک بگویم که این کتاب را چاپ کرده است.

حبیب الله عظیمی با بیان این مطلب که باید ارزیابی کرد که مرحله گذر از مارک به « RDA» چگونه خواهد بود؛ گفت: استانداردِ « RDA» تاکید می‌کند که باید مطابق با بافت بومی باشد و ارزش گذاری عناصر را لحاظ کند که این مورد انصافاً از مزیت‌های آن است.

وی افزود: در برخی از موارد اگر بخواهیم فهرست‌های نسخ خطی را با قواعد « RDA» پیاده سازی کنیم، ارزش گذاری زیر سوال می‌رود. زیرا در زمینه نسخه‌های خطی دو بحث کتاب شناسی و نسخه شناسی مطرح است که از یکدیگر جدا هستند و از سوی دیگر اگر بخواهیم عناصر کتاب شناسی را ارزش گذاری کنیم، عناصر خاص خودش را دارد که ارزش گذاری آن با عناصر نسخه شناسی متفاوت است و یکی از ایرادهایی که می‌توان بر این کتاب وارد کرد این است اطلاعات کتاب شناسی و نسخه شناسی در هم ممزوج شده اند. مثلاً به پدیدآور کتاب می‌گویند کاتب در حالی که کاتب در پدید آوردن کتاب و محتوا نقشی ندارد. اینجا است که خط و مرز ایجاد می‌کنیم و می‌گوئیم اطلاعات کتاب و پدید آورندگان در دسته کتابشناسی می‌آید و اطلاعات نسخه از کتاب جدا است. کاتب پدید آور اثر نیست بلکه پدیدآورنده نسخه است. یعنی استنساخ کرده که به معنای ایجاد محتوای کتاب نیست.

استاندارد « RDA» یک استاندارد جهانی است

سید مهدی طاهری دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه در ادامه این نشست با بیان این مطلب که فرهنگ نقد به پیدا کردن نقاط ضعف و قوت یک اثر کمک می‌کند، گفت: برگزاری این جلسه به معنای شروع جدی توجه به استاندارد « RDA» به عنوان یک استاندارد جهانی است. ما در «Anglo American » با رویکرد آنگوسکسون مواجه می‌شدیم که همیشه هم روی آن نقد بود. اما همانطور که گفتم استاندارد « RDA» یک استاندارد جهانی است و وعده داده که بافت‌های مختلف از جمله بافت‌های اسلامی را در نظر بگیرد که امیدارم این اتفاق بیافتد.

وی افزود: در این کتاب نویسنده به توصیف موضوعی وارد شده که ورود و جنبه خوبی است به خصوص که تصاویری از نسخ خطی نیز در کتاب آورده شده است که به نظرم انتخاب‌های خوب و همسو با مطالب کتاب است. رویکردی که در استانداردهای جدید سازماندهی دانش وجود دارد رویکرد« Lego base » است. در این رویکرد اینگونه نیست که برخی منابع را با ویژگی‌هایی که دارند با یک نسخه واحد بپیچیم و مهمترین ویژگی این است که بومی سازی شوند. پیش از این می‌گفتیم استانداردها وقتی وارد ایران می‌شوند باید بومی سازی شوند و آن را متناسب با فرهنگ بومی خودمان تدوین کنیم. اما اساساً رویکرد استانداردهای جدید این است که بدون بومی‌سازی نمی‌توان از آنها استفاده کرد.

دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: استاندارد « RDA» استانداردی است که نمی‌توان بدون طراحی پروفایل کاربردی، آن را پیاده‌سازی کرد. زیرا یک استاندارد حدود سه هزار صفحه‌ای است که برای کتابخانه ملی ایران و حتی کل کشور مناسب نیست. بخش‌هایی دارد که اصلاً در ایران کاربرد ندارد. بنابراین باید پروفایل کاربردی برای آن طراحی شود که جنبه‌های مختلف توصیف منابع خطی را بتوان در آن پیاده کرد.

طاهری افزود: پس یک بحث مهم این است ما در این کتاب پروفایل یا اپلیکیشن پروفایل کاربردی نمی‌بینیم. مانند قواعد «Anglo American » که پدیدآورنده بخش‌هایی از آن را انتخاب کرده است. اگر بخواهیم براساس استانداردهای روز کاربردی شود، باید یک پروفایل کاربردی توصیف نسخ خطّی ایرانی اسلامی تعریف شود که از جنبه‌های مختلف هم استانداردهای فراداده ای و هم استانداردهای محتوایی را بررسی و امکان توصیف کامل یک اثر را فراهم کند.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی گفت: در استاندارد «Anglo American » نشانه گذاری ها مبتنی بر «ISBD » بوده است و این سوال مطرح بود که آیا این نشانه گذاری‌ها در فرهنگ ایرانی و اسلامی قابل قبول است؟ « RDA» این اجازه را می‌دهد و می‌گوید اگر در محیط خود از جنبه بومی نیاز به نشانه گذاری خاص است می‌توانید از آن استفاده کنید و هیچ اجباری به استفاده از «ISBD » نیست. بنابراین فضایی متفاوت ایجاد شده است. مثلاً در توصیف، از نظامی استفاده می‌کنیم که در همین نقطه اول عدم هماهنگی و سازگاری با یک بافت بومی را نشان می‌دهد. ولی در « RDA» این نشانه گذاری‌ها را متناسب با بافت بومی می‌توان انجام داد. برخلاف استاندارد «Anglo American » که مجبور هستیم بر اساس قواعد عمل کنیم. در« RDA» برای توصیف هر عنصری پیشنهادهایی می‌دهد و نهایتاً قضاوت و تصمیم‌گیری را به فهرست نویس واگذار می‌کند که کدام مناسب‌تر است و ممکن است فهرست نویس تشخیص دهد که هیچ کدام مناسب نیست.

سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: یکی از چالش‌های بزرگی که در فهرست نویسی و توصیف نسخ خطّی با آن روبرو هستیم توجه به این نکته است که فهرست نگاران خیلی تمایلی برای استفاده از این استانداردها ندارند. در واقع بخشی هم حق با آنها است چون این استانداردها همه آنچه که فهرست نگار نیاز دارد را برآورده نکرده است. اما در حال حاضر استانداردی بروز و ظهور کرده که بومی سازی و محلی سازی می‌کند و می‌تواند متناسب با آن منابع را توصیف کند و در عین حال که بومی نگاه می‌کند انسجام و یکدستی در توصیف را در کل دنیا به وجود می‌آورد.

وی گفت: مسئله دیگر این است که استانداردهای حوزه دانش به ۵ دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول مدل‌های مفهومی هستند که مرجع فهرست نویسی است. در دسته‌های دیگر استانداردهای فراداده‌ای و استانداردهای محتوایی وجود دارد که استاندارد بستر نحوی و استانداردهای تبادل داده محسوب می‌شوند و اگر دستنامه ای در یک حوزه درست می‌شود باید ۵ حوزه استانداردها را در نظر بگیرد.

هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی از اول تا آخر وجود ندارد

طیبه حاج باقریان مؤلف کتابِ تخصصی کتاب «راهنمای توصیف و فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی: براساس استانداردهای محتوایی بین‌المللی و فهرست نسخه‌های خطی موجود در ایران» گفت: خیلی خوشحالم که نشر این کتاب باعث شد دو قطب سنتی و مدرن سازمان کنار هم قرار بگیرند و تبادل نظر و اطلاعات داشته باشند.

وی ادامه داد: تولید این اثر به سال‌های قبل بر می‌گردد. من طی بررسی و مطالعاتی که داشتم به این نتیجه رسیدم که در حوزه سازماندهی فهرست نویسی نسخ خطّی هیچ گونه منبع آموزشی مستقلی وجود ندارد. این در حالی است که در قالب مقاله، گزیده‌هایی توسط اساتید و اهل فن که عمدتاً هم به صورت استاد و شاگردی بودند برخی از مباحث فرا گرفته و منتشر شده بود. در گام اول تمام این منابع که عمدتاً مقاله و کتاب‌هایی به صوت گزیده در حوزه نسخه‌های خطّی بودند، گردآوری کردم و مروری انجام دادم که حاصل آن مقاله‌ای بود که در سال ۱۳۹۴ منتشر شد.

حاج باقریان گفت: در جستجوها و بررسی‌هایی که انجام دادم به این اطمینان رسیدم که هیچ منبع مستقلی برای معرفی و راهنمایی یک نسخه خطّی از اول تا آخر وجود ندارد. بر همین اساس تصمیم گرفتم نوشتن این کتاب را شروع کنم. در ابتدا مشورتی با اساتید داشتم و اولین مرجع من خود فهرست‌ها بودند و بیش از اینکه منابع دیگری را مطالعه کنم خود فهرست‌ها محل رجوع بودند. زیرا فهرست‌هایی که در ایران تولید می‌شود پیشینه‌ای نزدیک به صد سال دارند و در این زمینه ضعیف نیستیم هرچند که یکدستی لازم را ندارند.

این فهرست نویس کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی افزود: مرحله بعد اصول و استانداردهایی بود که در حوزه کتابداری قدمت داشتند و در خارج از کشور نیز پیاده می‌شوند و به تبع آن «Anglo American » بود که در ایران جا افتاده بر اساس آن کار می‌شود. در این استاندارد تمام منابع اطلاعاتی به صورت اختصاصی توصیف می‌شوند و فصلی از آن هم به نسخ خطّی اختصاص دارد. بنای اولیه هم تطبیق عناصر استخراج شده توصیف نسخ خطّی با فصل چهارم «Anglo American » بود و علاوه بر اینکه ترجمه می‌کردم سعی داشتم با متن اصلی هم تطابق دهم . مرحله بعد استفاده از مثال‌های مناسب بود در این مرحله تمام تمرکزم بر این بود که مثال‌ها کاملاً ایرانی اسلامی، از فهرست‌ها استخراج شوند و واقعی و عینی باشند. برای یکسری عناصر هم تصاویر کمک می‌کرد و با توجه به محدودیت‌ها نتوانستم از خیلی از تصاویر استفاده کنم. پیش نویس‌ها را با مشورت نسخه نویسان انجام دادم که یکی از آنها نقد و نظر استاد انوار بود که به من ارائه دادند. بعد ازاینکه اثر مورد تأیید عزیزان فهرست نگار و متخصص در حوزه نسخه شناس قرار گرفت به سراغ اساتید حوزه کتابداری و سازماندهی رفتم و اولین گزینه استاد بزرگوارم استاد فتاحی بود که با مناعت طبع و لطفی که داشت کتاب را مطالعه کرد و نظر ایشان را هم در پیش گفتار کتاب آوردم.

زهرا مدرسی مدیرکل کتب خطّی و نادر سازمان در خصوص نمایه کتاب و کاستی‌های عناصر «RDA» ذکرشده در کتاب برای توصیف نسخ خطّی نظرات خود را بیان کرد.

همچنین نوذری عضو هیئت علمی گروه پژوهشی علم داده و هوش مصنوعی و محمد ایرانشاهی رئیس انتشارات سازمان در خصوص پیاده‌سازی قواعد «RDA» و قالب «BIBFRAM‌» برای سازماندهی منابع سوالاتی را مطرح کردند که مهدی طاهری در این خصوص توضیحاتی ارائه و بر لزوم تغییر رویکرد سازمان به قواعد، استانداردها و قالب‌های جدید سازماندهی منابع تاکید کرد و برای همکاری با سازمان در این زمینه آمادگی خود را اعلام کرد.

در پایان این مراسم برخی از حاضران در خصوص کتاب و موضوع پیاده‌سازی استانداردها و قواعد جدید سازماندهی سوالات و نظراتی را مطرح کردند و به سخنرانان و مؤلف کتاب به آنها پاسخ دادند.