شاهراه پرندگان در مسیر نابودی/حال تالاب ها خوش نیست باور کنید

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها -علیرضا نوری کجوریان: امسال روز جهانی تالاب‌ها با شعار جهانی «تالاب‌ها و رفاه و سلامت انسان» آغاز به کار کرد و در رامسر هم مراسم بزرگداشتی با حضور مقامات کشوری و استانی و دوستداران محیط زیست برگزار شد.

همایش ملی روز جهانی تالاب‌ها به رغم اسم بامسما و دهان پرکن در حد یک جلسه معمولی با سخنرانی‌های کلیشه‌ای و بدون راهبرد و راهکار اساسی برگزار شد و این مساله هم داغ تالاب‌ها را در روزی که به نام آنها نامگذاری شده، تازه‌تر کرد.

در سال ۱۳۴۹ خورشیدی در چنین روزی در شهر رامسر، معاهده‌ای جهانی برای حفاظت از تالاب‌ها به تصویب رسید که به کنوانسیون رامسر مشهور است. این پیمان با تلاش و پیگیری‌های شادروان اسکندر فیروز، رئیس وقت سازمان محیط زیست ایران تهیه شد که به او لقب پدر تالاب‌ها را داده‌اند. هدف از برگزاری روز جهانی تالاب‌ها، افزایش آگاهی جهانی در مورد نقش حیاتی تالاب‌ها برای مردم و زمین است.

از کنوانسیون رامسر به عنوان قدیمی‌ترین معاهده و قرارداد بین المللی با تاکید بر حفاظت و حمایت از محیط زیست در جهان می‌توان نام برد. طرف‌های معاهده در این کنوانسیون موظف هستند که تالاب‌های حائز اهمیت خود را تعیین کرده و با مدیریت صحیح و درست بکوشند تا تعداد پرندگان آبزی و جانوران را در تالاب‌های ذکر شده افزایش دهند و منطقه را به اکوسیستمی پربار، مفید و تحت حمایت تبدیل نمایند.

تالاب‌ها از جمله مولدترین محیط‌های کره زمین است به صورتی که می‌تواند زیستگاه تعداد زیادی از پرندگان، حیوانات، جانوران، و گیاهان مختلف بسیاری باشد. تالاب‌ها همچنین نقش بسیار مهم و بزرگی در اکوسیستم و حیاط بشری را دارا می‌باشند و به عنوان مثال «برنج» یکی از محصولات رایج و اصلی تالابی، غذای بیشتر از نصف ساکنان زمین را فراهم می‌آورد.

۴۰ درصد زیستمندان در آب‌های شیرین تالاب‌ها زیست می‌کنند

پرفسور «شبنم دلفان آذری» دکتری علوم محیط زیست و محقق بین المللی با بیان اینکه تالاب‌ها از اجتماعات انبوه گونه‌های پستانداران، پرندگان، ماهیان، خزندگان، دوزیستان، و بی مهرگان حمایت می‌کنند و از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی در سطح جهان، بیش از ۴۰ درصد آنها در آب‌های شیرین «تالاب‌ها» زندگی می‌کنند، افزود: این نشان دهنده اهمیت مضاعف تالاب‌ها در حفظ و نگهداری چرخه اکوسیستم، و تعامل و تأثیر آن با زندگی انسان‌ها است.

وی در گفت و گو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه تالاب‌ها کمک شایانی به حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری، تأمین آب منطقه‌ای، آبزی پروری، تولید محصولات کشاورزی، تولید چوب، تأمین انرژی، تولیدات مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربردهای طبیعت گردی، تفریحی و گردشگری می‌کنند، اضافه کرد: از تالاب‌ها به عنوان بخش بسیار پر اهمیت از «میراث فرهنگی و زیستی بشریت» نام می‌برند. در حقیقت تالاب‌ها، با باورهای جهان شناسی و مذهبی رابطه عمیقی داشته و منشأ تعالی زیبایی شناختی هم به حساب آورده می‌شوند. و در عین حال که پناهگاه‌هایی برای حیات وحش ایجاد می‌کنند، بلکه شالوده سنن و آئین‌های مهم بومی و منطقه‌ای را هم تشکیل می‌دهند.

وی با عنوان اینکه طبق بررسی و تحقیقات سازمان‌های بین المللی، برآورد شده که ارزش اکولوژیکی تالاب‌ها برای کشورها، ده برابر جنگل‌ها و دویست برابر زمین‌های زراعی است.

تالاب‌های استان‌های شمالی و کشور ایران در روز جهانی تالاب‌ها:

دلفان آذری ادامه داد: تالاب‌ها همیشه بخش مهمی از اکوسیستم طبیعی هستند که متأسفانه سالهاست که مورد بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. که نتیجه این بی مهری و بی توجهی به تالاب‌ها، موجب آسیب‌های جدی به طبیعت منطقه شده است. این تالاب‌ها در جای جای کره زمین با توجه به اقلیم و شرایط خاص جغرافیایی شکل گرفته‌اند و هر کدام دارای ویژگی‌های منحصربه فرد خودشان هستند. استان‌های شمالی و کشور ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژه و تنوع طبیعت آن، تالاب‌های گوناگونی دارد که نقش بسیار مهمی در اکوسیستم طبیعی منطقه ایفا می‌کنند.

وی با بیان اینکه تالاب‌های بین المللی آلما گل، آجی گل، آلاگل، گمیشان، میانکاله، انزلی و خلیج گرگان از گنجینه‌های ارزشمند استان‌های گلستان، مازندران وگیلان بوده که نقش مهم و مؤثری در حفظ محیط زیست، اقتصاد مردم بومی، حیات وحش و گردشگری منطقه دارند و این تالاب‌ها به غیر از میانکاله و انزلی در بهمن ماه ۱۴۰۱ به طور کلی خشک شدند و عاری از هرگونه آب، پرنده و آبزیان گشتند ولی به برکت بارش‌های گهگاه امسال تالاب‌های آلما گل، آجی گل و آلاگل کمی حالشان بهتر شده است. بیشتر این تالاب‌ها آب شور بوده که برای پرورش ماهیان آب شورزی دریای خزر به ویژه ماهی سفید و کپور در پایین دست رونق زیادی دارد.

سفیر سبز خاورمیانه ادامه داد: امروزه حال تالاب‌های در هیچ کجای ایران اصلاً خوب نیست. چه آن تالاب‌هایی مانند بختگان، طشک، کم جان، کافتر، مهارلو، ارژن، پریشان، گاوخونی، هامون، جازموریان، میقان، که در اقلیم نیمه خشک و خشک کشور قراردارند و چه آن تالاب‌هایی که در مناطق مساعد تر و استان‌های شمالی کشور قرار گرفته‌اند، مانند تالاب انزلی، بوجاق، گمیشان، الماگل، آلاگل، آجی گل، زریواروغیره، که تماماً شوربختانه وضعیت ناگوار و بحرانی دارند.

ارزش زیست بومی تالاب‌های ایران

این استاد دانشگاه یادآور شد: بسیاری از پرندگان کمیاب و نادر جهان در تالاب‌های ایران به‌سر می‌برند. پرندگان کوچ‌رو و مهاجر که در ویژگی خاص و نادر بودن زبانزد هستند، زمستان‌گذرانی خود را در تالاب‌های ایران انجام می‌دهند. از این رو است که تالاب‌های ایران را به عنوان شاهراه پرندگان مهاجر به‌شمار می‌آورند. به عنوان مثال، در تالاب فریدون‌کنار، استان مازندران هر ساله پذیرای تنها دُرنای بازمانده‌ی سیبری، به نام «دُرنای امید»، هستیم. این دُرنا هر ساله راهی حدود پنج هزار کیلومتری را می‌گذراند تا به تالاب فریدون‌کنار برسد.

وی تصریح کرد: نمونه دیگر می‌توان از اردک تاج‌دار، نام برد که زیباترین اردک ایران است، و در تالاب‌های استان چهارمحال و بختیاری دیده می‌شود. تالاب گندمان این استان درزمره ی، ۱۰ تالاب پرنده شناسی ایران شناخته می‌شود و نام آن در «دفتر بین‌المللی پرندگان آبزی لندن» ثبت شده است. نمونه دیگر تالاب‌های آذربایجان‌غربی است که از آنها نیز بعنوان یکی از هفت دهلیز، بسیار باارزش و مهم پرندگان مهاجر جهان یاد می‌شود. و یا در تالاب بوجاق گیلان، پرنده‌ی بسیار نادر و زیبایی به نام «شناگر بلوطی» هم دیده می‌شود.

خطرات بالقوه، دلایل نابودی و خشکی تالاب‌های استان‌های شمالی و ایران

تالاب‌ها به عنوان یکی از سرمایه‌های گرانبهای زیست‌بومی و اکولوژی ایران به‌شمار می آیند. تالاب‌ها علاوه بر ارزش‌های اقتصادی، زیست‌بومی، و گردشگری، این مناطق را باید همچنین یکی از مکان‌هایی برای پژوهش‌های بنیادی گیاه‌شناسی و جانورشناسی هم دانست. متأسفانه این سرمایه‌های ملی با خطرها و تهدیدهایی روبه‌رو بوده و بعضاً در ورطه کامل خشک شدن قرار دارند.

وی به دلایل اصلی خشک شدن تالاب‌ها در سال‌های اخیر و خطرهایی که به زیان‌ها و آسیب‌های جبران‌ناپذیری انجامیده است، اشاره کرد و گفت: کندن یا (حفر) چاه‌های غیرمجاز و بی رویه یکی از آن آسیب‌ها جدی است. در تالاب‌های استان مازندران، ۸۰ هزار چاه غیرمجاز دیده می‌شود. ورود و تخلیه بی رویه فاضلاب‌های روستایی و شهری و صنعتی به تالاب‌ها از دیگر آسیب‌های جدی است. همچنین رشد خزه‌های ساحلی که به مرگ ماهیان و آبزیان می‌انجامد. آمدوشد و رفت و آمد کنترل نشده‌ی مسافران و گردشگران به برخی از تالاب‌ها، پایمال کردن و از بین بردن حق‌آبه‌ی تالاب‌ها، برداشت بی‌رویه‌ی شن و ماسه و منابع آبی تالاب‌ها، زه‌کشی‌ها، تبدیل کردن تالاب‌ها به زمین‌های کشاورزی، که (نمونه‌ی آشکار آن صیفی‌کاری در بروجرد است که زیان بسیاری به تالاب‌های این منطقه زد)، شکار بی‌رویه پرندگان و پستانداران پیرامون تالاب‌ها، ورود و تخلیه سم‌های کشاورزی و پساب واحدهای صنعتی به این پهنه‌های آبی، ساخت قارچ گونه سدها نیز به تالاب‌ها آسیب‌های بسیار جدی وارد کرده است. زه‌کشی‌های نسنجیده و مطالعه نشده، عدم نظارت درست و برخورد قاطع سازمان محیط زیست با خاطیان، از موارد خطرهایی است که تالاب‌های استان‌های شمالی و ایران با آن دست به‌گریبان هستند.

وی افزود: رویش گیاهان ناسازگار و غیر بومی با تالاب‌ها نیز از دیگر آسیب‌زاهایی جدی هستند که به تالاب‌ها زیان فراوان می‌رسانند. این گیاهان اکسیژن آب را می‌گیرند و موجودات آبزی را به ورطه‌ی نابودی می‌کشانند. بعنوان مثال، یک نمونه چنین زیانی در تالاب عینک رشت و تالاب انزلی دیده شده است. با تمام موارد ذکر شده بالا که کمر به نابودی و سرعت خشکاندن تالاب‌های تمام مناطق ایران بسته است باید «خشکسالی‌های پی در پی» و «گرمایش جهانی» را نیز اضافه کرد.

دلفان آذری ادامه داد: از میان رفتن تالاب‌ها، خشکاندن آنها علاوه بر زیان‌های جبران‌ناپذیر زیست‌بومی، آن‌ها را تبدیل به کانون‌های پرخطر و مستعدی از «گرد و غبار و ریزگردها» خواهد ساخت. چرا که طبق براورد کارشناسان در حدود چهل و سه درصد تالاب‌های ایران کانون گرد و غبار گشته‌اند. مثلاً خشک‌شدن تالاب جازموریان در سیستان و بلوچستان این استان را با چالش ویرانگر ریزگردها روبه‌رو کرده که در همین تالاب، با یورش ملخ‌ها بسیاری از گیاهان آبزی و جانوران از میان رفته‌اند. ملخ‌ها پس از خشکسالی‌های اخیر پدیدار شده‌اند. یا می‌توان از خشک شدن رژیم آبی رودخانه اترک که اخیراً شوربختانه خبر خشک شدن آن و اثرات مخرب و نابودی آن بر هزاران هکتار زمینهای کشاورزی را شنیدیم، و همچنین خشک شدن رودخانه ولگا به عنوان تنها منابع اصلی تغذیه تالاب‌ها و ساخت سدهای بی رویه، غیر کارشناساسانه و غارت منابع آبی در استان‌های همجوار و حق آبه، نام برد.

هایلات و کم کاری‌ها و نفش سازمان حفاظت محیط زیست

این محقق بین المللی تصریح کرد: اخیراً رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پس از جلسه هیأت دولت و همزمان با هفته محیط زیست در گفت‌وگو با رسانه‌ها، وضعیت تالاب‌های کشور را اینگونه تشریح کرد که بسیاری از تالاب‌های کشور باتوجه‌به اعمال مدیریت جامع و طرح‌های احیایی از آبگیری مناسبی برخوردارند. اما در تحلیل و نظر به این مطلب، در اول باید به این نکته مهم اشاره کنم که در سال‌های اخیر و بالطبع دو دهه گذشته تا به حال، اعمال مدیریت و بررسی جامع تالاب‌ها تنها برای ۴۴ تالاب از مجموع ۱۵۴ تالاب کشور در دستورکار قرار گرفته است. ضمن اینکه، حائزاهمیت است که تاکنون مراحل تصویب و ابلاغ برنامۀ مدیریت تالاب‌ها، صرفاً برای کمتر از دو سوم از ۴۴ تالاب فوق‌الذکر تکمیل شده است.

وی افزود: جای بسی تأسف، ناراحتی و تعجب است که این مطلب در شرایطی عنوان می‌شود که شاهدیم که بیش از ۶۰ درصد وسعت تالاب‌های کشور در سال‌های اخیر به کانون‌های انتشار گردوغبار مبدل شده‌اند و بسیاری از تالاب‌هایی که برای مدتی مدید خشک شده و یا آنکه ازتالابی دائمی به تالابی فصلی، تغییر وضعیت پیدا کرده‌اند. علاوه براین موارد ذکر شده، در حال حاضر تالاب‌های دارای برنامه مدیریت جامع، به مانند تالاب‌های انزلی، پریشان، ارومیه، میقان، هامون، میانکاله، قره قشلاق، قوریگل، بختگان، آلاگل، آلماگل و آجی گل، گاوخونی، حرای میناب، جازموریان، پلدختر، بیشه دالان، رود گز، مهارلو، شادگان، کافتر و آق‌گل به‌شدت از کمبود آب و عدم تخصیص حداقل نیاز آبی خود شوربختانه رنج می‌برند.

وی ادامه داد: در خوشبینانه‌ترین حالت موجود، تعداد محدودی از این تالاب‌های تحت مدیریت جامع، صرفاً حقابه‌ای حدود یک‌دهه حداقل نیاز آبی خود، آن‌هم عمدتاً از محل سیلاب‌های فصلی، زهاب‌ها یا پساب‌ها، دریافت کرده‌اند که همین موارد هم نیاز به بررسی و جای بحث دارد، به علاوه اینکه متأسفانه، تالاب‌های انزلی، شادگان، یادگارلو، هامون و بختگان با وجود اعمال مدیریت جامع، برای حدود دو دهه در لیست تالاب‌های تخریب‌شده کنوانسیون رامسر (لیست مونترو) قرار گرفته‌اند و امیدی چندان نیست که در کوتاه‌مدت بتوانند از این فهرست خارج شوند.!

دلفان آذری افزود: نکته حائز اهمیت دیگر این است که تعداد تالاب‌های تحت مدیریت جامعی که حائز قرارگیری درفهرست مونترو هستند، به‌مراتب خیلی بیشتر از این تعداد خواهد بود و از آنجاکه شوربختانه تاکنون درخواستی از سوی کشور ما به کنوانسیون رامسر جهت بررسی شدت تخریب بسیاری از تالاب‌ها ارسال نشده است، این تالاب‌ها در این فهرست قرار نگرفته‌اند که از آن جمله می‌توان به تالاب‌های میانکاله، پریشان و گاوخونی اشاره کرد.

وی افزود: بنابراین سوال اینجاست که رئیس سازمان محیط زیست چرا در بزرگداشت روز تالاب‌ها در رامسر، هیچ گونه برنامه مدونی برای احیا و حفظ تالاب‌های کشور و مازندران اعلام نکرد گرچه امید می‌رفت که با گردهمایی در سالروز کنوانسیون رامسر، بتوانند به نتیجه علمی و خروجی مثبت برای نجات تالاب‌های کشور و مخصوصاً استان‌های شمالی برسند چرا که همانطور ذکر کردم تا به حال از طرف سازمان مدیریت محیط زیست درخواستی برای «بحرانی بودن وضعیت تالاب‌های مهم» ذکر شده به کنوانسیون رامسر برای احیا و حفاظت و خروج از وضعیت بحرانی آنها داده نشده است.

دکترای علوم محیط زیست تصریح کرد: اهمیت این مطلب بسیار مهم است که علی رغم تصویب قانون حفاظت و احیای تالاب‌های کشور توسط مجلس شورای اسلامی و تأکید بر مدیریت یکپارچه تالاب‌ها ضمن برنامه‌های ملی توسعه چهارم، پنجم و ششم و همچنین تصویب طرح‌های مدیریت جامع برای تعدادی از تالاب‌های ایران، کما فی‌السابق، تخصیص حقابه دیگر مصارف، نظیر کشاورزی و صنعت، مقدم بر حقابه محیط زیستی قرار گرفته است؛ حتی در تالاب‌های تحت مدیریت جامع، جای تأسف است که این مطلب را نادیده انگاشته‌اند. و می‌توان شوربختانه حدیث مفصل از این مجمل را برای تالاب‌های فاقد طرح مدیریت تصور کرد. مضافاً، ناکامی و ناکارآمدی سازوکارهای موجود مدیریت تالاب‌ها و طرح‌های مدیریت و اجرایی جامع تالاب‌ها صرفاً محدود به عدم وصول حداقل حقابۀ مورد نیاز تالاب‌ها نیست و متأسفانه این دست برنامه‌های ضعیف مدیریتی، در جبران سایر خسارات و کنترل و مدیریت دیگر آسیب‌های زیست محیطی، تهدیدات و مخاطرات پیش روی تالاب‌ها نیز تا اندازه زیادی، ناموفق و ناکارآمد عمل کرده‌اند.

سناریوی احیای تالاب میانکاله جواب می‌دهد؟

علی سلاجقه رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در حاشیه همایش روز جهانی تالاب‌ها با اشاره به اوضاع نامساعد تالاب‌ها درباره سناریوهای احیای تالاب میانکاله گفت: تاکنون دو هزار هکتار از سطح این تالاب احیا شده است.