پدیده کشند قرمز برای انسان و موجودات دریایی سمی بوده و خطرناک است

پس از گذشت قریب یکسال از وقوع پدیدۀ زیست محیطی «کشند قرمز» که به احتمال علت آلودگی دریا و بدنبال شکوفایی فیتوپلانکتون ها در آبهای استان هرمزگان ایجاد شد و منجر به مرگ تعداد بی شماری ماهی و آبزیان خلیج فارس و دریای عمان و نیز خسارت های بسیاری به صیادان، صنعت گردشگری و محیط زیست مناطق ساحلی و دریایی گردید، هم اکنون این پدیدۀ شگفت انگیز و مخرب دریایی پس از اقامت نزدیک به یک سال در خلیج نیلگون همیشه فارس، در حال ترک محدودۀ آبهای ایران است.با توجه به نظریه های گوناگون، اطلاع رسانی و آگاهی عمومی مردم توسط کارشناسان و محققان در رابطه با این پدیدۀ دریایی و همچنین تحلیل و ارزیابی پیامد های حادث شده مزید بر علت شد که گفتگویی با آقای دکتر حمید رضایی کارشناس و متخصص پلانکتون شناسی و زیست شناسی دریا و عضو هیأت علمی مرکز ملی اقیانوس شناسی انجام دهیم. آقای دکتر به عنوان اولین سوال بفرمایید کشند قرمز چه نوع پدیده ای است؟معمولاَ پدیده ای است که در اثر تجمع بیش از حد جلبک های تک سلولی به وجود می آید که به دنبال شکوفایی فیتوپلانکتون های از نوع «Trichodesmium , Cochlodinium Polykricoides» و تغییر رنگ آب دریا ایجاد می گردد. کشند قرمز ممکن است به رنگ های قرمز، زرد، سبز، نارنجی، قهوه ای، کرمی و غیره ظاهر شود. بعضی از کشند های قرمز سمی هستند ولی اکثریت سمی نیستند.این پدیده بیشتر در آبهای مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و گاهی معتدل رخ می دهد. کشند قرمز بطور ماهیانه یا فصلی ممکن است در تمامی دریاچه ها، دریا ها حتی رودخانه بوجود بیایند.

"بعضی از کشند های قرمز سمی هستند ولی اکثریت سمی نیستند.این پدیده بیشتر در آبهای مناطق گرمسیری، نیمه گرمسیری و گاهی معتدل رخ می دهد"نخستین گزارش پدیدۀ کشند قرمز در خلیج فارس توسط اینجانب در سال ۱۳۷۰ گزارش گردید.مسایل و مشکلاتی که این پدیدۀ جلبکی بوجود می آورد چیست؟کشند قرمز باعث کاهش اکسیژن محلول در آب می شود و این موضوع باعث آسیب رساندن به موجودات دریایی می شود. همچنین اگر کشند قرمز موجود در دریا سمی باشد می تواند هم برای موجودات دریایی و هم برای انسان خطر ایجاد کند،زیرا انسان با تغذیۀ موجودات دریایی ممکن است به امراض خاصی مبتلا شود. البته اکثر کشند های قرمز سمی نیستند. ولی تعدادی از گونه ها بخصوص تاژکداران می توانند سمی باشند.از عواملی که باعث ایجاد کشند قرمز می شود آیا می توانیم به نشانه های زلزله در بستر دریا اشاره کنیم؟در رابطه با سوال شما در چند سال اخیر تحقیقات مشترک ناسا با دانشمندان هندی در مورد وقوع زمین لرزه در چند کشور آسیایی از جمله ایران، پاکستان و اندونزی نشان داد که موقعی که پوسته های زمین به هم می خورند مواد مغذی به سطح دریا می آید و این مواد مغذی باعث تراکم زیاد کروفیل آب در دریا می شود. از این تراکم کروفیل به عنوان یک عامل هشدار دهنده برای وقوع زمین لرزه استفاده می شود.

بسیاری از محققان بر این باورند که ارتباط معنی داری بین کلروفیل a با فرکانس وقوع زمین لرزه در کف دریا وجود دارد که وقوع بیش از ۲۰۰ زمین لرزه طی ماه های اخیر در استان هرمزگان و افزایش میزان کلروفیل a به گونه ای قابل تحقیق و می تواند مؤید این نظریه باشد. به همین دلیل ما در تلاش هستیم تا با ثبت و جمع آوری اطلاعات ماهواره ای فرکانس های مربوط به زمین لرزه در استان هرمزگان را جمع بندی و به نتیجۀ مستند برسانیم. تراکم کلروفیل a با شکوفایی فیتوپلانکتون ارتباط دارد.در مورد کلروفیل a ممکن است توضیح بیشتری بفرمایید؟کلروفیل ملکولی است که نور خورشید را جذب کرده و انرژی آن را برای ساخت هیدرو کربون ها از آب و CO2 استفاده می کند. کروفیل a یک نوع رنگینه آب است. اگر فیتوپلانکتون سبز رنگ باشد کروفیل آن a است.

"کشند قرمز بطور ماهیانه یا فصلی ممکن است در تمامی دریاچه ها، دریا ها حتی رودخانه بوجود بیایند"اگر قرمز رنگ باشد کروفیل آن فرق می کند ممکن است که a,c باشد. غلظت کلروفیل a در آب دریا نشان دهندۀ میزان فراوانی فیتوپلانکتون و زیست تودۀ (بیوس) در آب های ساحلی است.چه عاملی در تسهیل وقوع این پدیدۀ جلبکی تأثیر می گذارد؟یک عامل می تواند، آرام بودن بسیار زیاد آب دریا باشد که بعضی مواقع ممکن است بعد از وقوع یک باران چند روزه و تنش های ناشی از باد بوجود بیاید. آلودگی پساب های که از منابع صنعتی به دریا ریخته می شود. فاضلاب شهری و همچنین پساب های حوضچه های پرورشی میگو از عوامل مهم دیگر است. حتی وقوع پدیدۀ های طبیعی مثل زمین لرزه و طوفان گونو و حوادث طبیعی دیگر و مهمتر از همه تغییر اقلیم که طی یک سال اخیر تغییرات زیادی نه تنها در سطح استان بلکه در سطح کشور بوجود آورد.

خروجی این پساب ها به دریا سبب افزایش مواد مغذی و همچنین افزایش بیش از حد فیتوپلانکتون ها می شود.آیا پدیدۀ کشند قرمز در اثر تخلیۀ آب توازن کشتی های خارجی و برای بار اول است که در آبهای ایران حادث می شود؟اینکه گفته می شود که این گونه از کشند قرمز با آب توازن کشتی وارد کشور شده است و اولین بار است که بوجود می آید کاملاَ اشتباه است. این گونه قبلا وجود داشته است و راپمی که یک سازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی است در سال ۲۰۰۶ میلادی در این خصوص گزارشی به چاپ رسانده است. لازم به ذکر است برخی ازگونه های فیتوپلانکتونی قادر به نقل و انتقال توسط آب توازن کشتی ها از یک مکان به مکان دیگر است و می توانند سبب خسارت قابل توجه ای گردد. اینکه گونه C. Polykricoides از این گونه های مهاجم باشد، جای تحقیق دارد و در حال حاضر نمی توان به آن جواب داد.بیشترین آسیب کشند قرمز در چه استانهای ساحلی گزارش شده است؟استان های هرمزگان و بوشهر بیشترین زیان را از این پدیدۀ دریایی متحمل شده اند.آیا پدیدۀ کشند قرمز تاکنون تلفات جانی داشته است؟تلفات جانی گزارش نشده است ولی آسیب های را بچه ها و کهنسالان در زمان وقوع کشند قرمز متحمل شدند.

"همچنین اگر کشند قرمز موجود در دریا سمی باشد می تواند هم برای موجودات دریایی و هم برای انسان خطر ایجاد کند،زیرا انسان با تغذیۀ موجودات دریایی ممکن است به امراض خاصی مبتلا شود"بوی بسیار بد این پدیده مدارس را مجبور به تعطیلی نمود و مردم مناطق ساحلی را دچار مشکل کرد. همچنین در برخی از نواحی حالت تهوع، اسهال و سرگیجه در مناطق ساحلی گزارش شده است.کشند قرمز تا چه اندازه در بروز مشکلات اقتصادی، توریستی، اشتغال و معیشتی مناطق ساحلی اثر گذار بوده است ؟ در اوایل تلفات ماهی بسیار زیاد بود. پدیدۀ کشند قرمز خیلی از صیادان و بازاریان میگو و ماهی را با مشکلات عدیده ای روبرو کرد. زیرا که خریداران همزمان با مشاهدۀ کشند قرمز دچار رعب و وحشت شدند.در اوایل ایجاد این پدیده چون کار تحقیقاتی کم شده بود اطلاعات عمومی بسیار ضعیف بود. به علت فقدان راهکار و شیوۀ مقابله با این پدیدۀ دریایی، حوضچه های پرورشی میگو با زیان های سنگینی مواجه شدند.

به هر حال واقعیت این است که کشند قرمز اگر هم سمی خطرناک نباشد به شدت بر وضعیت آبهای جنوبی کشور تأثیر گذاشته و ساکنان مناطق ساحلی و همچنین گردشگری را با مسایل و مشکلات عدیدی مواجه کرده بود. کشند قرمز باعث رکود بازار صیادان و فروشندگان شده و بیکاری را در مناطق ساحلی دامن زد.آیا این پدیدۀ جلبکی دارای گونه های متفاوتی است؟ بله، یکی از گونه های اصلی که پدیدۀ کشند قرمز ایجاد می کند تاژکداران هستند که بعضی از تاژکداران سمی و بعضی غیر سمی هستند. یک گروه دیگر مثل جلبک های سبز- آّبی که همیشه در طول سال در خلیج فارس وجود دارند، سمی نیستند ولی باعث کاهش زیاد اکسیژن محلول در آب می شود و می توانند باعث مرگ و میر ماهی ها شوند.آیا راهی برای مبارزه با کشند قرمز وجود دارد؟ کشند قرمز یک پدیدۀ دریایی است و در طول سال و در خیلی از آبهای دنیا ممکن است بوجود بیاید. ما می توانیم از قبل آماده باشیم، پیش بینی و پیشگیری کنیم. با استفاده از تصاویر ماهواره ای و اطلاع رسانی عمومی می توان اقدامات زیادی انجام داد.

"به همین دلیل ما در تلاش هستیم تا با ثبت و جمع آوری اطلاعات ماهواره ای فرکانس های مربوط به زمین لرزه در استان هرمزگان را جمع بندی و به نتیجۀ مستند برسانیم"باید از پساب های که به دریا ریخته می شوند جلو گیری کرد و یا آن را تصفیه کرد. پساب ها که به داخل آب دریا ریخته می شود مواد مغذی آب را زیاد کرده و این امر باعث شکوفایی فیتوپلانکتون ها می شود. همچنین باید از ریختن فاضلاب های شهری به داخل دریا جلو گیری شود.باید مسوولین نسبت به این موضوع تدابیر کارشناسی و علمی اتخاذ کنند تا بتوان از شدت آلودگی محیطی کم کرد. کنترل و جلو گیری از آلودگی های دریایی مانند آلودگی نفتی که در دریا ریخته می شود، تصادف های دریایی، آب های گرمی که از آب شیرین کن ها و تأسیسات صنعتی به دریا ریخته می شود می تواند در کاهش کشند قرمز نقش بسزایی ایفا کند. همچنین به پایش مداوم فاکتورهای زیست محیطی و نمونه برداری های مدون نیاز است.کشورهای خارجی و حاشیه خلیج فارس از جمله کویت، عمان و سواحل امارات، مالزی، هنگ کنگ، چین، ایالات متحدۀ آمریکا، انگلستان، مکزیک و کویت در گذشته با این پدیده مواجه شده اند بفرمایید این کشورها چه اقداماتی در رابطه با پدیدۀ کشند قرمز انجام داده اند؟در آغاز وقوع پدیدۀ کشند قرمز کشورهای ذکر شده با تلفات زیادی از آبزیان مواجه شدند.

در بعضی از این کشورها سالهاست که با این پدیده مواجه و کشند های قرمز سمی در طول سال وجود دارد. آنها تجربه دارند و آماده بودند. به کمک تصاویر ماهواره ای و دعوت از اساتید خارج از کشور، همایش های بین المللی برپا کردند و همچنین هماهنگ کردن ارگان های تحقیقاتی کشورشان در جهت مقابله با این پدیده اتخاذ پیش بینی های کارشناسی و علمی از اقدامات دیگر بود که انجام دادند. در رابطه با کشورهای حاشیه خلیج فارس که اخیراَ تقریباَ همزمان با ایران با کشند قرمز مواجه شدند، همان طور که ما از این پدیده شگفت زده شده بودیم آنها هم دچار سردرگمی شده بودند. کاری که این کشورها در مرحله نخست انجام دادند سریعاَ از اساتید خارجی که با این پدیده در ارتباط بودند به منظور بررسی های کارشناسی دعوت به عمل آوردند.

"حتی وقوع پدیدۀ های طبیعی مثل زمین لرزه و طوفان گونو و حوادث طبیعی دیگر و مهمتر از همه تغییر اقلیم که طی یک سال اخیر تغییرات زیادی نه تنها در سطح استان بلکه در سطح کشور بوجود آورد"همایش های متنوع و گوناگونی برگزار نمودند و از سازمان های دریایی و بین المللی درخواست کمک کردند، لذا مسأله سریعتر به اطلاع عمومی رسید، اما رفع نشد. اقدامات اولیه این کشورها اطلاع رسانی عمومی، پیش بینی های کارشناسی و علمی و همچنین عملیات های پیشگیرانه ای بود که توسط متخصصان و کارشناسان علوم دریایی و اقیانوسی انجام می شد.از بدو ورود کشند قرمز به آبهای ایران مرکز ملی اقیانوس شناسی چه اقداماتی انجام داده است؟پس از یک ماه از ورود کشند قرمز به آبهای ایران مرکز ملی اقیانوس شناسی تیم تحقیقاتی متشکل از کارشناسان و متخصصان علوم دریایی را به آبهای استان هرمزگان اعزام نمود.در طی زمان مأموریت ضمن جمع آوری اطلاعات بومی از برخی از نقاط مثل آبهای جزیرۀ هرمز، آبهای بندرعباس و آبهای ساحلی جزیرۀ قشم نمونه برداری شد. پس از تجزیه و تحلیل از نمونه های زنده در آزمایشگاه عکس برداری کرده و از آنها بطور زنده شناسایی بعمل آمد. پس از وقوع این رخداد مرکز ملی اقیانوس شناسی اولین کارگاه پلانکتونی را به منظور تشکیل یک کارگروه تخصصی برای بیان مشکلات و مسایل و حمایت همدیگر در زمینه های پروژه های مشترک دریایی در مرکز برگزار کرد.همچنین چند ماه پس از آن کارگاه دوم نیز در مرکز برگزار شد که حاصل برگزاری کارگاه دوم، تشکیل یک انجمن پلانکتون شناسی در سطح ایران است. به دنبال برگزاری این دو کارگاه آموزشی، تبادل نظرات اعمال گردید.

اطلاع رسانی نیز در سطح مطبوعات، رادیو و تلویزیون و خبرگزاری ها به طور جامع انجام شد و همچنین قرار شد که همایش پلانکتونی در سطح کشور تشکیل شود. لازم به ذکر است نشست هایی هم در کشور کویت و همچنین در استان هرمزگان و تهران برگزار شد که در این راستا نیز از تعدادی کارشناسان کره ای برای بررسی و کارشناسی این پدیده با هماهنگی سازمان ها و ارگان های دریایی و ساحلی در نشست حضور داشتند، که نتیجه بخش و حائز اهمیت بوده است.وضعیت فعلی کشند قرمز در آبهای ایران چگونه است؟کشند قرمز تا حدود زیادی فروکش کرده است. طبق آزمایش های انجام شده در اطراف هرمز تعداد سلول های موجود در لیتر کمتر شده است. ولی چیزی که بنده در اطراف جزیرۀ کیش مشاهده کرده ام هم اکنون به صورت لکه لکه وجود دارد. ولی در کل بسیار کم شده است.

"این گونه قبلا وجود داشته است و راپمی که یک سازمان منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریایی است در سال ۲۰۰۶ میلادی در این خصوص گزارشی به چاپ رسانده است"به علاوه اخیراَ در ۳۰ مرداد ۱۳۸۸ در شمال جزیرۀ لارک، جنوب شرقی جزیرۀ قشم و در امتداد آب های ساحلی بندرعباس حضور ضعیف کشند قرمز مشاهده گردید.با توجه به فرو کش کردن کشند قرمز در برخی از نقاط حادثه دیده آیا امکان بازگشت مجدد این پدیده وجود دارد؟بله حتماَ وجود دارد. شاید این گونه ناپدید شود یا فروکش کند ولی گونه های دیگر ممکن است بوجود بیاید. به دنبال تغییرات آب و هوایی از جمله وزش باد و کاهش درجه هوا در بستر نهفته شده است اما با ایجاد شرایط محیطی مناسب مجدداَ فعال خواهد شد.پدیدۀ کشند قرمز چه تأثیری بر زیست مرجان ها، آبسنگ ها و دیگر موجودات دریایی می گذارد؟ پدیدۀ کشند قرمز باعث می شود آبزیان دریایی با خطر مواجه شوند زیرا که زئوپلانکتون ها از فیتوپلانکتون تغذیه می کنند و این امر باعث مرگ و میر بسیاری از زئو پلانکتون ها می شود. با توجه به این که خود زئوپلانکتون ها غذای ماهیان و بی مهره گان مثل نرمتنان است، خیارها و ستاره های دریایی، خرچنگ ها و صدف ها با مرگ و میر مواجه می شوند. در رابطه با مرجان ها که باز جز بی مهرگان محسوب می شوند، تراکم زیاد کشند قرمز باعث شده که مرجان ها به علت کاهش اکسیژن و نور در برخی از آب های جزایر ساحلی مثل جزایر لارک و بخشی از جزیرۀ فارور و به ویژه در جنوب شرقی قشم، خفه شوند و بمیرند.با توجه به تأکید مقام معظم رهبری در اصلاح الگوی مصرف توصیۀ شما به عنوان یک متخصص در حوزۀ دریا به ارگان ها و سازمان های ذیربط در مواجه شدن با پدیده های طبیعی و دریایی چیست؟توصیه می کنم که نهاد های مختلف با همدیگر همکاری داشته باشند.

در فعالیت های عملیاتی و میدانی ضمن همکاری با یکدیگر، تشکیل کارگروه داده و نتایج همدیگر را بررسی کرده و اطلاع رسانی نمایند. با توجه به تأکید بیانات مقام معظم رهبری در اصلاح الگوی مصرف باید در تمامی بخش های تحقیقاتی، پژوهشی و عملیاتی نیز اعمال شود. هر ارگان و سازمانی دارای توانایی های خاصی است مثلاَ یک ارگان کشتی دارد و می تواند در اختیار کار تحقیقاتی مشترک قرار دهد یک ارگان از امکانات آزمایشگاه و متخصصان آزمایشگاهی و همچنین ارگان دیگر نیز با استفاده از توانمندیهای میدانی می توانند نقش بسزایی در ایجاد همکاری مشترک درسطح کشور برای ارتقای سطح علمی ایفا کنند. بعد از آن همکاری منطقه ای با کشورهای حاشیۀ خلیج فارس و نیز همکاری در سطح بین المللی نیز در اولویت بعدی قرار گیرد. نکته دیگر جمع آوری اطلاعات و داده های علمی و تحقیقاتی در دانشگاه ها، مراکز، ارگان ها و سازمان های مختلف و حفاظت و نگهداری آن در مکانی که همۀ کارشناسان، متخصصان و محققان بتوانند براحتی از آن اطلاعات در اجرای طرح های پژوهشی جدید خود استفاده نمایند.

نکتۀ دیگری که مورد اهمیت است آنکه کارشناسان باید پس از فروکش کردن کشند قرمز باید پایش آب ها را ادامه داده و راهکارهای جدید را در مواجه شدن دوباره آب های ایران با این پدیدۀ کشند قرمز ارزیابی، کارشناسی و پیش بینی کنند./۱۲۵