غزلیات سعدی؛ منبعی جامع برای تدوین دستور زبان فارسی

خبرگزاری فارس: ناصرقلی سارلی با انتقاد از کم‌کاری در حوزه پژوهش‌های دستوری پیرامون زبان فارسی، گفت: می‌توان با تأکید بر غزلیات سعدی و بازخوانی و بازشناسی آنها، کتابی جامع از ویژگی‌های دستوری و ظرفیت‌های زبان فارسی تدوین کرد. به گزارش خبرنگار فارس، عصر چهار شنبه دومین جلسه درس‌گفتارهای سعدی با سخنرانی ناصرقلی سارلی در محل شهر کتاب مرکزی تهران برگزار شد. سارلی در ابتدا با اشاره به کتاب «موسیقی شعر» محمدرضا شفیعی کدکنی عنوان کرد: بنا بر آنچه در این کتاب آمده دشوارترین نوع آشنایی‌زدایی در قلمرو نحو است و آشنایی‌زدایی واژگانی و تصویری و... در مراحل بعد قرار می‌گیرند و در این زمینه فردوسی و سعدی دو قله دست‌نیافتنی زبان فارسی هستند. وی ادامه داد: در کلام سعدی تقریباً استعاره و تشبیه تازه‌ای به چشم نمی‌خورد، با این همه شعر او به واسطه آشنایی‌زدایی‌های نحوی و ویژگی‌های ممتاز بلاغی‌ای که دارد از گیرایی خاصی برخوردار است و خوانندگان فراوانی را به خود جلب می‌کند.

"به گزارش خبرنگار فارس، عصر چهار شنبه دومین جلسه درس‌گفتارهای سعدی با سخنرانی ناصرقلی سارلی در محل شهر کتاب مرکزی تهران برگزار شد"وی با اشاره به بلاغت خاص سعدی در غزل تصریح کرد: در شعر سعدی نمونه‌های فراوانی از حذف‌های دستوری و به‌هم‌ریختگی ترتیب اجزای جملات وجود دارد که شاید اگر امروز ویراستاری بخواهد آنها را ویرایش کند، از آنها ایراد بگیرد اما این قبیل تصرفات زبانی بر اساس لحن گفتار صورت گرفته و غلط نیستند. سارلی با تأکید بر استفاده از لحن گفتار در غزلیات سعدی، یادآور شد: ما در صحبت‌های شفاهی خودمان می‌توانیم یک جمله را به صورت‌های مختلفی بیان کنیم که هیچ یک از آنها هم غلط نیستند همان طوری که شعر سعدی غلط نیست. وی با اشاره به ویژگی سهل ممتنع شعر سعدی، خاطرنشان کرد: زیبایی کلام سعدی به خصوص در غزلیاتش در جایی قرار گرفته است که توضیح دادن آن دشوار است و این همان خصلت ممتازی است که از آن به عنوان سهل ممتنع یاد می‌کنند. وی در ادامه با اشاره به بلاغت غزلیات سعدی از دیدگاه علم معانی، اذعان کرد: یکی دیگر از ویژگی‌های ممتاز کلام سعدی این است که او توانسته از ظرفیت زبان فارسی در حوزه ساخت معنی به خوبی استفاده کند و این ویژگی در شعر او نمونه‌های متعدد و منحصر به فردی دارد. وی با اشاره به کتاب تقریرات بدیع‌الزمان فروزانفر در درس بلاغت، تأکید کرد: فروزانفر در ابتدای این تقریرات می‌گوید به سبب آنکه ما هنوز در ویژگی‌های زبان فارسی به قدر کافی تتبع نکرده‌ایم از معانی می‌گذریم و سراغ علم بیان می‌رویم.

من می‌خواهم بگویم وضعیت ما در این زمینه هنوز تفاوت چندانی نکرده و ویژگی‌های دستوری زبان فارسی به قدر کفایت مورد تتبع و بازشناسی قرار نگرفته است. وی سپس با تاکید بر ضرورت ارائه تعریف از علم معانی عنوان کرد: معنای سنتی این علم، دانش دلالت بخشی ساخت‌های نحوی است و این همان چیزی است که جرجانی برآن تأکید کرده و گفته است علم معانی در حقیقت معانی نحو است. وی افزود: ما در این علم درباره ساخت‌ها و الگوهای نحوی مختلف بحث می‌کنیم و اینکه چطور یک کلمه در بافت‌های مختلف و نسبت به مخاطبان و جغرافیای فرهنگی مختلف تنوع معنایی می‌پذیرد و مفهومی سیال و گسترده پیدا می‌کند. وی با اشاره به اهمیت بافت کلام در چگونگی القاء معنا توضیح داد: گاه حتی تنها با تغییر مخاطب و بی آنکه بافت جمله تغییری کرده باشد، معنایی که از یک عبارت اراده می‌شود تغییر می‌کند و این خاصیتی است که در تمامی زبان‌ها وجود دارد اما زبان فارسی از این حیث کم نظیر است. بنا به گفته سارلی اساس مطالعات ما درباره معنا از مطالعه قرآن آغاز می‌شود و در این زمینه علوم گوناگونی نظیر دانش مفردات قرآن، مجاز القرآن ، وجوه قرآن و...

"سارلی در ابتدا با اشاره به کتاب «موسیقی شعر» محمدرضا شفیعی کدکنی عنوان کرد: بنا بر آنچه در این کتاب آمده دشوارترین نوع آشنایی‌زدایی در قلمرو نحو است و آشنایی‌زدایی واژگانی و تصویری و.."شکل گرفته است که هر کدام از آنها به طریقی در پی کشف معانی آیات قرآن هستند. وی با بیان اینکه ما برای یک جمله یا عبارت همیشه یک موضوع له مشخص داریم، تصریح کرد: مساله‌ای که وجود دارد این است که ما همیشه یک عبارت را در معنای موضوع له خودش به کار نمی‌بریم و گاهی اوقات مستعمل الفیه آن را دگرگون می‌کنیم. وی ادامه داد: به کار بستن یک عبارت در معنایی خارج از موضوع له خودش همیشه به آن معنا نیست که آن عبارت از معنای حقیقی‌اش تهی شود بلکه گاهی می‌توان بدون خارج کردن معنای یک عبارت از خود آن عبارت معنای دیگری را هم بر آن حمل کرد. سارلی در ادامه با اشاره به غزلیات سعدی، تأکید کرد: در غزل سعدی گاه حتی تک واج‌هایی نظیر «یا»ی نکره هم معانی مختلف می‌پذیرند و نقش‌های گوناگونی ایفا می‌کنند. وی با قرائت بیتی از یکی از غزلیات سعدی ادامه داد: در بیت: مرا به هیچ بدادی و من هنوز بر آنم/ که از وجود تو مویی به عالمی نفروشم؛ «یا»ی نکره «مویی» برای پست‌تر کردن مو به کار رفته و به قول علمای علم بلاغت مفید تحقیر است در صورتی که «یا»ی «عالمی» درست برخلاف آن مفید تعظیم است.

وی با بیان اینکه تقابل افکندن میان تک واج‌ها از هنرهای منحصر به فرد سعدی است، متذکر شد: این آن چیزی است که از عهده هر شاعری بر نمی‌آید، اما سعدی چنان راحت و به دور از تکلف دست به این قبیل هنرنمایی‌ها می‌زند که گاه هنرش در پس کلام روان و لحن طبیعی گفتارش پنهان می‌شود. سارلی در ادامه با اشاره به اینکه سخن در علم معانی به دو دسته خبر و انشا تقسیم می شود، گفت: خبر گزاره‌ای است که صدق و کذب دارد اما انشا سخنی است که صدق و کذب در آن راه ندارد و به منظور برآوردن حاجتی یا بیان خواست و تمنایی ادا می‌شود. وی همچنین با اشاره به دیدگاه علمای نحو در زمینه خبر اظهار کرد: در علم نحو برای هر جمله‌ای غرضی در نظر گرفته شده است مثلا می‌گویند خبر ساخته می‌شود که اطلاع‌رسانی کند، اما اگر در کنار اطلاع‌رسانی کار دیگری هم انجام دهد یا اصلا اطلاع‌رسانی نکند و کار دیگری انجام بدهد می‌گویند دلالت ثانوی پیدا کرده است. وی سپس با تقسیم‌بندی انشا به چند گروه ندا، جمله امری، جمله پرسشی و ... به بیان اغراض اصلی این جملات از دیدگاه علمای بلاغت پرداخت و گفت: جدا از اغراضی که برای هر جمله خاص در کتاب‌های بلاغت ذکر شده است، این عبارت‌ها در شعر سعدی اغراض دیگری هم پیدا می‌کنند که در کتاب‌های ما به آنها اشاره نشده است.

"در مراحل بعد قرار می‌گیرند و در این زمینه فردوسی و سعدی دو قله دست‌نیافتنی زبان فارسی هستند"سارلی در ادامه با ذکر نمونه‌هایی از غزلیات سعدی به بررسی اغراض اولیه و ثانویه در آنها پرداخت و خاطرنشان کرد: باید یک بار دیگر اشعار سعدی را از این زاویه بخوانیم و ببینیم که او چگونه یک جمله یا عبارت ساده را مقتدرانه به خدمت می‌گیرد و معنای مورد نظر و دلخواه خودش را به مخاطبانش القا می‌کند. انتهای پیام/م