پنج سالگی برجام؛ چه برسر سیاست ایران آمد؟

حق نشر عکس

FARSNEWS

Image caption

نمایندگان مجلس نهم بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ توافق را آتش زدند

توافق هسته‌ای ایران، خیلی زودتر از اینکه به پنج سالگی برسد، به پایان رسید. قراردادی که ۲۳ تیرماه سال ۹۴، تبدیل به پیروزی بزرگی برای دولت حسن روحانی شد و آیت‌الله خامنه‌ای آن را "نرمش قهرمانانه" توصیف کرد،‌ هرگز به تنش‌های سیاسی داخلی و خارجی پایان نداد و منفعت اقتصادی چندانی برای تهران نیاورد.

سیاست داخلی ایران از حوزه‌هایی بود که از برجام تاثیر زیادی گرفت. به ثمر نشستن آن در دولت اول حسن روحانی، باعث شد او در مقطعی دست بالا را در سیاست ایران داشته باشد. اما اتفاقات بعدی بویژه خروج آمریکا از توافق هسته‌ای، نه تنها منجر به تحکیم قدرت مخالفان شد، بلکه شخص روحانی هم در دولت دومش چرخش به راست پیدا کرد.

برجام و تغییر معادلات سیاسی

پس از جدی شدن مذاکرات هسته‌ای با مجوز رهبر جمهوری اسلامی، آرایش سیاسی ایران به موافقان و مخالفان برجام تغییر کرد.

نهادهای نظامی و امنیتی همچون سپاه و بخشی از اصولگرایان رادیکال در جبهه مخالفان قرار گرفتند و در این سو، دولت حسن روحانی و گروهی از اصلاح طلبان و جریانهای اعتدال‌گرا.

بیشتر بخوانید:

• پنج سالگی برجام؛ تاریخ های مهم باقی مانده از توافق اتمی چه روزهایی است؟
• پنج سالگی برجام؛ اقتصاد ایران در پنج نمودار
• گاهشمار برجام، از اجرا تا اغما
• در آستانه نشست شورای امنیت؛ روحانی: آمریکا عذرخواهی کند و به برجام برگردد

حسن روحانی در جریان رقابت‌های انتخابات ریاست جمهوری در سال ۹۲، می‌گفت که "چرخیدن سانتریفیوژها بسیار خوب است اما به‌ شرط آنکه چرخ تمام کارخانه‌ها و اقتصاد هم بچرخد". در مقابل، سعید جلیلی، مذاکره کننده سابق هسته‌ای در دولت محمود احمدی‌نژاد خواستار پیگیری "سیاست مقاومت در برابر زیاده‌خواهی غربی‌ها" بود.

محمدباقر قالیباف،‌ رئیس مجلس یازدهم هم اخیرا گفته "نقد ما به دولت یازدهم روش مذاکره‌اش بود...روش شهید سلیمانی این بود که مبارزه می کرد و هرجا لازم بود با شیوه درست و در چارچوب مذاکره میکرد.

"حق نشر عکسFARSNEWSImage captionنمایندگان مجلس نهم بعد از خروج آمریکا از برجام در اردیبهشت ۱۳۹۷ توافق را آتش زدند توافق هسته‌ای ایران، خیلی زودتر از اینکه به پنج سالگی برسد، به پایان رسید"مذاکره را برای مبارزه انجام می داد و این منطق اسلام و انقلاب است".

حق نشر عکس

TASNIM

این میان، آیت‌الله خامنه‌ای با موضع‌گیریهایی دوپهلو،‌ در پس پرده تمام آنچه که در حوزه فعالیت‌های هسته‌ای ایران می‌گذشت را مدیریت می‌کرد، و در همزمان در قامت مخالف مذاکرات، ظاهر می‌شد.

حسن روحانی برای به نتیجه رسیدن مذاکرات تلاش کرد در حوزه سیاست داخلی با نهادهای نزدیک و منصوب رهبر جمهوری اسلامی مدارا کند. سیاستی که در حوزه اجتماعی و سیاسی سخت‌گیری‌های بیشتری را در پی داشت و رای دهندگانش را ناامید کرد.

از تصویب ۲۰ دقیقه‌ای تا بن‌بست

با چنین شرایطی توافق هسته‌ای بعد از ۲۲ ماه به نتیجه رسید. آیت‌الله خامنه‌ای چند روز بعد از این اتفاق در نماز عید فطر گفت که "گردش صنعت هسته‌ای ادامه خواهد یافت... امروز روی کاغذ آوردند و امضا دارند می‌کنند که حرفی ندارند. این معنایش چیست جز اقتدار ملّت ایران؟"

سه ماه بعد از آن، آنطور که تعدادی از نمایندگان مجلس نهم خبر دادند، در شب قبل از تصویب توافق هسته‌ای در مجلس، اصغر حجازی از بیت رهبر جمهوری اسلامی، در جلسه با رئیس مجلس و دبیر شورای امنیت ملی خواست برجام به سرعت در مجلس تصویب برسد.

نتیجه این تصمیم آن بود که اجرای توافق هسته ای تنها در ۲۰ دقیقه به تصویب رسید.

حق نشر عکس

TASNIM

Image caption

بهمن ۱۳۹۴ حسن روحانی به اعضای تیم مذاکره کننده هسته‌ای نشان لیاقت داد

این موضوع بلوای زیادی میان مخالفان دولت ایجاد کرد. با این حال توافق هسته‌ای آنطور که مذاکره کنندگان می‌خواستند پیش نرفت.

مدتی بعد از امضای توافق‌نامه، سپاه پاسداران سیلوهای موشکی خود را در تلویزیون ایران به نمایش گذاشت و دست به آزمایش‌های موشکی زد. روی یکی از موشک‌ها به زبان عبری نوشته شده بود: "اسرائیل باید از صفحه روزگار محو شود".

اقدام سپاه از سوی حامیان برجام به سنگ‌اندازی برای برهم زدن آن تعبیر شد. طرف‌های غربی هم انتقاد شدیدی به فعالیت‌ های موشکی و منطقه‌‌ای ایران کردند.

از آن سو، آیت‌الله خامنه‌ای نیز در یک سخنرانی اواخر مرداد سال ۹۴، تاکید کرد اجازه "نفوذ اقتصادی آمریکایی‌ها" را نمی‌دهد.

این اقدامات و موضع‌گیری‌ها در کنار گره‌های اجرای برجام، تسهیل نشدن راه ارتباطات بانکی، نگرانی شرکت های بین‌الملی برای سرمایه‌گذاری در ایران و تحریمهای تازه آمریکا علیه برخی مقامات سیاسی و نظامی، برجام را در ابتدای راه به بن‌بست رساند.

تیر خلاص "خسارت محض"

حسن روحانی با وجود مخالفت‌ها و سدهای مقابل برجام، همچنان این قرارداد را پاشنه آشیل دولت خود قرار داده بود. او وارد مجادلات کلامی تند با سپاه و اصولگرایان مخالف برنامه‌هایش در سیاست خارجی شد.

"به ثمر نشستن آن در دولت اول حسن روحانی، باعث شد او در مقطعی دست بالا را در سیاست ایران داشته باشد"اواخر سال ۹۴ نیز یک گام به پیش گذاشت و موضوع "برجام ۲" را که به مذاکرات در حوزه‌هایی فراتر از فعالیت هسته‌ای معنا شد، مطرح کرد. اما آیت‌الله خامنه‌ای،‌ آب پاکی را روی دستش ریخت و گفت حتی توافق هسته‌ای هم "خسارت محض" بود.

او نوروز ۹۵ چنین گفت: "در قضیه‌ی هسته‌ای توافق شد و اسم این را گذاشتیم برجام. [می خواهند] برجام دیگری در قضایای منطقه، برجام دیگری در قضایای قانون اساسی کشور؛ برجام ۲ و ۳ و ۴ و الی‌غیرذلک بایستی به‌وجود بیاید...توافقی هم که ما با آمریکایی‌ها در قضیه‌ی پنج بعلاوه‌ی یک و مسئله‌ی هسته‌ای کردیم، آمریکایی‌ها به آنچه وعده داده بودند عمل نکردند و کاری را که باید میکردند انجام ندادند."

رضا علیجانی، فعال سیاسی معتقد است شکست برجام ۲،‌ روحانی را "کیش و مات" کرد.

چرخش مواضع دولت

از این دوران تا زمان انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۹۶، فضای سیاسی ایران به شدت دو قطبی بود و مجادلات علنی دولت با آیت‌الله خامنه‌ای و نهادهای منصوب او شدت زیادی داشت.

حسن روحانی منازعات کلامی متعددی با مقامات سپاه، اصولگرایان رادیکال مجلس مشهور به "دلواپسان" و شخص رهبر جمهوری اسلامی داشت.

حق نشر عکس

TASNIM

اما با انتخابش در انتخابات و بلندتر شدن دیوار ناکامی‌هایش در اجرای برجام، تغییر موضع سیاسی داد. او در دیداری ناگهانی با فرماندهان ارشد سپاه، بر "حمایت کامل دولت دوازدهم از خدمات سپاه" تاکید کرد و فرمانده وقت سپاه هم انتخاب او را به ریاست‌جمهوری تبریک گفت.

به تدریج وعده‌هایی که در زمان رقابت‌های انتخاباتی داده بود همچون آزادی‌های اجتماعی و رفع حصر رهبران جنبش سبز به حاشیه رفت.

روحانی در یک سخنرانی، در واکنش به انتقادهای بدنه اجتماعی و سیاسی حامیانش برای عمل نکردن به قول‌هایی که داده بود،‌ گفته: "ما در شرایط صلح قول دادیم و الان شرایط جنگ است"

خروج آمریکا از برجام و قدرت گرفتن گفتمان مخالفان

اشاره روحانی به شرایط جنگی، خروج آمریکا از برجام در دوم اردیبهشت سال ۹۷ بود.

موضوعی که مخالفان توافق هسته‌ای از آن استقبال کردند و محمد جعفری، فرمانده سابق سپاه آن را تبریک گفت.

نمایندگان عضو جبهه پایداری در صحن علنی مجلس به صورت نمادین برجام را به آتش کشیدند.

در واقع تنها اهرم باقی مانده در دستان دولت برای اجرای برنامه‌های اقتصادی و سیاست خارجی بود که دود شده بود.

حق نشر عکس

Reuters

محسن رضایی، دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام در توصیف این اتفاق می‌گوید شکست برجام "شکست یک اندیشه در اداره کشور" بود.

اندیشه‌ای که دولت حسن روحانی به ناچار یا مصلحت‌اندیشانه و برای باقی ماندن در ساختار قدرت، از آن برگشت و سیاست‌هایش همراهی بیشتری با راس نظام پیدا کرد.

به عنوان نمونه برخلاف موضع‌گیریهای سابقش در انتقاد از دور زدن تحریم‌ها، بهمن ۱۳۹۷ اعلام کرد: "ما با افتخار تحریم‌های ظالمانه را دور می‌زنیم."

تقی رحمانی، فعال سیاسی معتقد است که بخشی از تغییر موضع آقای روحانی، ناشی از "روحیه شخصی" اوست: "جریان مقابل از اینکه دولت در برجام شکست خورده خوشحالند. آقای روحانی هم خیلی مقاومت نکرد و مصلحت خودش را درنظر گرفت."

برجام سخت‌تر شد، سیاست بسته‌تر

تاثیرات تحریم به تدریج خود را نشان داد. آمریکا سیاست فشار حداکثری علیه ایران را دنبال کرد و سپاه را در لیست نهادهای تروریستی قرار داد.

"سیاستی که در حوزه اجتماعی و سیاسی سخت‌گیری‌های بیشتری را در پی داشت و رای دهندگانش را ناامید کرد.از تصویب ۲۰ دقیقه‌ای تا بن‌بستبا چنین شرایطی توافق هسته‌ای بعد از ۲۲ ماه به نتیجه رسید"شرکت‌های بین‌المللی یکی پس از دیگری، دفاتر خود را بستند. کشورهای اروپایی تلاش کردند که در چارچوب پایبندی به توافق هسته‌ای،‌ راهی برای تداوم داد و ستد با ایران پیدا کنند. "اینستکس" نتیجه ماه‌ها مذاکره دیپلمات‌های تهران و اروپاییان به عنوان "ابزاری برای حمایت از مبادلات تجاری" با هدف دور زدن تحریم‌های آمریکا رونمایی شد ولی به جایی نرسید.

ایران هم به تلافی در آنچه آیت‌الله خامنه‌ای آن را "جنگ اقتصادی" می‌خواند،‌ در سالگرد خروج آمریکا از برجام، رسما "برخی" تعهداتش در "چارچوب توافق هسته‌ای" را طی ۵ مرحله کاهش داد.

برجام به جایی رسیده که کارایی خاصی ندارد و تنها به صورت "نباتی" ادامه حیات می‌دهد. ناکامی آن در داخل ایران، فضای سیاسی و اجتماعی را بسته‌تر کرد و مشکلات اقتصادی متعددی بوجود آورد.

مسائلی که در دی ماه ۹۷ و آبان ۹۸ مردم معترض به غم نان را به خیابان‌ها کشاند. هر دو این اعتراض‌های فراگیر به دلایل اقتصادی آغاز شد، اما کلیت نظام و رهبر آن را هدف قرار داد. در این تجمع‌ها شعار "اصلاح‌طلب،اصولگرا، دیگه تمومه ماجرا"، نشانه آشکاری از نارضایتی عمومی از عملکرد سیاستمداران و نهادهای قدرت بود.

حق نشر عکس

AFP

این نارضایتی در انتخابات مجلس یازدهم منجر به پایین‌ترین میزان مشارکت پس از انقلاب و تشکیل مجلسی با ترکیبی از اصولگرایان رادیکال شد.

گفتمان این گروه مخالفت و تقابل با غرب و خروج از برنامه هسته‌ای است. نگاهی که با شعار انقلابی‌گری به تدریج در سیاست خارجی پررنگ می‌شود و نتیجه آن رادیکال شدن فضای اجتماعی و اقتصادی است.

سیاست خارجی و برجام، از اهرم‌های مهم ماندگاری در قدرت شده است ولی از آن سو مواضع دو پهلو گرفتن و "همزمان روی دو صندلی نشستن" دیگر در میان مردم خریداری ندارد.

به تعبیر سعید حجاریان، فعال سیاسی اصلاح‌طلب، دیگر نمی‌توان در سیاست‌ خارجی از "راهبردهای دوگانه سخن گفت" بلکه باید مشخص کرد " یا سیاست خارجی در خدمت توسعه و منافع ملی است، یا فاقد چنین نقشی است و در خدمت توسعه نیست."

.