افسوس و عبرت از یک عهدنامه

افسوس و عبرت از یک عهدنامه گروه اسناد و اطلاع رسانی- یکم اسفند ماه سال ۱۲۰۶، روزی که بی کفایتی و خیانت قاجاریه، معاهده ای را برای ایران رقم زد که علاوه بر شکست و ناکامی مادی و معنوی برگی سیاه در تاریخ ایران ثبت کرد که در همه زمان ها یادآوری آن برای نسل های جوان این کشور افسوس و عبرت را همراه داشته است.

دوران قاجاریه در تاریخ ایران دورانی تلخ و بی ثمر در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی بود صرف هزینه هایی که حاصل ناآگاهی و خوشگذرانی پادشاهان این سلسله بود و پیمان نامه های ننگینی چون 'گلستان' و 'ترکمنچای' که انعقاد هر کدام از آن ها در سرنوشت کشور تاثیرات منفی گذاشت و غرور ملی ملت ایران را در یک برهه خاص زمانی خدشه دار کرد.

ایران در دوران پادشاهان قاجار مخصوصا در زمان زمامداری 'فتحعلی شاه'، روابط سیاسی خصمانه ای با روسیه تزاری داشت. تیرگی این روابط هنگامی به اوج رسید که روسیه خواستار دست یابی به اهداف اصلی خود در ارتباط با ایران شد از جمله این اهداف می توان به دسترسی به دریای آزاد، خاک قفقاز مرکزی و جنوبی که جزیی از سرزمین ایران بود و همچنین مساله گرجستان که یکی از مهمترین زمینه های مورد اختلاف روسیه با ایران محسوب می شد، اشاره کرد.

منطقه گرجستان در زمان 'آقامحمدخان قاجار' در تصرف ایران بود و پس از ملحق شدن گرجستان به روسیه، فتحعلی شاه تلاش های بسیاری را برای بازگرداندن این منطقه انجام داد که در نهایت، این کشمکش ها منجر به جنگ اول ایران و روسیه و انعقاد پیمان نامه 'گلستان' شد.

"ایران در دوران پادشاهان قاجار مخصوصا در زمان زمامداری 'فتحعلی شاه'، روابط سیاسی خصمانه ای با روسیه تزاری داشت"

پس از انعقاد این عهدنامه، دوره دوم جنگ ایران و روسیه بر سر 'گنجه' آغاز و 'عباس میرزا' به عنوان فرمانده سپاه با حرکت به سوی گنجه، با 'پاسکوویچ' فرمانده سپاه روس درگیر شد که جنگ بزرگی در این منطقه صورت گرفت، این جنگ به دلیل ضعف سپاه ایران، با شکست عباس میرزا در ناحیه 'ترکمنچای' و حرکت سپاه روس به سمت تهران و وحشت فتحعلی شاه از این پیشروی و با میانجیگری انگلستان که نمی خواست روسها به مرزهای هند نزدیک شوند، منجر به پذیرش شرایط صلح و امضای قرارداد 'ترکمنچای' شد.

در یکم اسفند سال ۱۲۰۶برابر با ۲۱ فوریه سال ۱۸۲۸ میلادی در قفقاز جنوبی و آذربایجان، معاهده ترکمنچای در ۱۶ فصل بین ایران و روسیه به نمایندگی میرزا عبدالحسن خان آصف الدوله و پاسکویچ منعقد شد.

طی این قرارداد قلمروهای باقی مانده ایران از معاهده گلستان در قفقاز شامل خانات ایروان و نخجوان به روسیه واگذار شد. ایران حق کشتیرانی در دریای مازندران را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور تومان غرامت به روسیه شد.

بر طبق این قرارداد روسیه قول داد از پادشاهی ولیعهد وقت عباس‌میرزا حمایت کند.

پس از امضای قرارداد ترکمنچای، انگلیسی‌ها از ناتوانی مالی ایران در پرداخت غرامات جنگی به روسیه سوء‌استفاده کردند و در مقابل پرداخت ۲۰۰هزار تومان که از قسط دوم غرامت تعیین شده باقی مانده بود، دولت ایران را به موافقت با حذف مواد مربوط به تعهدات مالی و نظامی انگلیس به ایران مجبور ساختند.

در روزهای آغازین نوروز سال ۱۲۰۷، مردم ایران پس از یک ماه و چند روز از امضای این قرارداد، از مفاد این عهدنامه ننگین و منافع روسیه و انگلیس در این معاهده آگاه شدند.

گرچه قرارداد ترکمنچای به نفع کشور روسیه منعقد شد و این معاهده ننگین در سرنوشت و سرنگونی پادشاهان قاجار بی تاثیر نبود، اما پس از پیروزی انقلاب کمونیستی در شوروی، 'لنین' برای اثبات حسن نیت خود نسبت به سایر ملل جهان، الغای تمام امتیازات استعماری دولت تزاری پیشین را اعلام کرد.

دولت 'صمصام السلطنه' نیز با استفاده از این فرصت توانست در مصوبه‌ ای الغای قرارداد ترکمنچای و دیگر امتیازات واگذار شده به دولت روسیه تزاری را اعلام نماید که این اقدام شامل لغو امتیاز کاپیتولاسیون برای اتباع روسی نیز می ‌شد.

علی رغم لغو این قرارداد عملا نزدیک به ۶۵۰ هزار کیلومتر مربع از بکرترین و بهترین ایالات ایران از کشور جدا شد و اینک ما وارثان این حقیقت تلخ هستیم که این عهدنامه علاوه بر انتزاع قسمتهای مهمی از خاک ایران آثار مخرب سیاسی، اقتصادی، حقوقی، نظامی و فرهنگی بسیاری برای کشور به بار آورده است.

"در یکم اسفند سال ۱۲۰۶برابر با ۲۱ فوریه سال ۱۸۲۸ میلادی در قفقاز جنوبی و آذربایجان، معاهده ترکمنچای در ۱۶ فصل بین ایران و روسیه به نمایندگی میرزا عبدالحسن خان آصف الدوله و پاسکویچ منعقد شد"

* عکس الصاقی سندی تاریخی مربوط به این عهدنامه است.

اطلاع**9128**1717