جایگزین روزه در قرآن

چکیده :آیا در قرآن آیه‌ای هست که برای روزه قائل به جایگزین و عوض شده باشد؟ با فرض مثبت بودنِ پاسخ، آیا این برداشت از آن آیه، فقط خاصِ نواندیشان معاصر است و چنین برداشتی از آن آیۀ مفروض، سابقه‌ای در تفسیر و در نزد پیشینیان ندارد؟ نه فقط "معدودی" از نواندیشان معاصر و قرآن‌پژوهان، قائل به وجود آیه‌ای در این باره هستند بلکه دست بر قضا "بسیاری" و بلکه اکثرِ قدما نیز وجود آن آیه را (هر چند با اعتبارِ موقت) تأیید کرده و معتقدند قرآن در آن آیه به مؤمنان اختیار داده که یا روزه بگیرند و یا به جای هر روز روزه یک روز غذای نیازمندان را تأمین...

امیر ترکاشوند

آیا در قرآن آیه‌ای هست که برای روزه قائل به جایگزین و عوض شده باشد؟ با فرض مثبت بودنِ پاسخ، آیا این برداشت از آن آیه، فقط خاصِ نواندیشان معاصر است و چنین برداشتی از آن آیۀ مفروض، سابقه‌ای در تفسیر و در نزد پیشینیان ندارد؟ نه فقط “معدودی” از نواندیشان معاصر و قرآن‌پژوهان، قائل به وجود آیه‌ای در این باره هستند بلکه دست بر قضا “بسیاری” و بلکه اکثرِ قدما نیز وجود آن آیه را (هر چند با اعتبارِ موقت) تأیید کرده و معتقدند قرآن در آن آیه به مؤمنان اختیار داده که یا روزه بگیرند و یا به جای هر روز روزه یک روز غذای نیازمندان را تأمین کنند.

آن آیه، عبارتِ (و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین) است که اطاقه در آن به معنای توانایی و استطاعت جسمانی، و فدیه به معنای عوض و جایگزین بوده و آیه چنین معنا می‌شود：و بر کسانی که توان روزه گرفتن دارند، جایگزینی وجود دارد که عبارت از تامین خوراک نیازمندان است.

بر این اساس، این عوض و جایگزین، “برخلاف ذهنیّتی که وجود دارد” خاصِ کسانی که روزه گرفتن طاقتِ آنها را طاق می‌کند و تاب‌شان را می‌برد و مشقّت بسیاری برای‌شان ایجاد می‌کند نیست بلکه اتفاقا عام و شامل همه است؛ و در واقع روزه را حکمی تخییری (و نه تعیینی) یعنی مخیّر میان اِمساک (روزه گرفتن) یا اِطعام (سیر کردن گرسنگان) نشان می‌دهد. نمونه هایی از اذعان قدما:
… ثم قال (و علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین) رخص فی صدر الاسلام للمشاهدین له من اهل السلامه و الصحه من الامراض افطاره علی التعمد علی شرط قیامهم بفدیه الافطار من الاطعام، و دل علی ان الصوم له مع ذلک افضل عنده و اولی من الفدیه للافطار … و المعنی بقوله (و علی الذین یطیقونه) انه سائر الناس، کان فی اول الاسلام من شاء صام و من شاء أفطر و افتدی لکل یوم طعام مسکین (فقه القرآن قطب راوندی ج۱ ص ۱۷۳ و ۱۷۷)

(و علی الذین یطیقونه) الهاء یعود الی الصوم عند أکثر أهل العلم أی：یطیقون الصوم. خیّر الله المطیقین الصوم من الناس کلهم بین أن یصوموا ولا یکفّروا و بین أن یفطروا و یکفّروا عن کل یوم بإطعام مسکین، لأنهم کانوا لم یتعوّدوا الصوم. ثم نسخ ذلک بقوله (فمن شهد منکم الشهر فلیصمه) و قیل：إن الهاء یعود الی الفداء عن الحسن و أبی مسلم. و أما المعنی بقوله (الذین یطیقونه) ففیه ثلاثه أقوال أولها: إنه سائر الناس کما قدمنا ذکره من التخییر و النسخ بعده (مجمع االبیان ج٢ص١٠)

… المریض والمسافر لا یصومان فی حال المرض والسفر لما فی ذلک من المشقه علیهما بل یفطران و یقضیان بعده ذلک من أیام أخر و أما الصحیح المقیم الذی یطیق الصیام فقد کان مخیّرا بین الصیام و بین الإطعام إن شاء صام و إن شاء أفطر و أطعم عن کل یوم مسکینا فإن أطعم أکثر من مسکین عن کل یوم فهو خیر و إن صام فهو أفضل من الإطعام (تفسیر ابن کثیر ج۱ ص۲۲۰-۲۱۹)

(و علی الذین یطیقونه) و علی المطیقین للصیام الذین لا عذر لهم إن افطروا (فدیهٌ طعام مسکین) نصف صاع، و عن الباقر طعام مساکین؛ و کان ذلک فی بدء الاسلام فرض علیهم الصوم ولم یتعودوا فاشتد علیهم فرُخّص لهم فی الإفطار و الفدیه …(جوامع الجامع طبرسی ج۱ ص۱۰۳ + کشاف ج۱ ص۲۲۶)

… (و علی الذین یطیقونه فدیهٌ طعام مسکین) فکان من شاء صام و من شاء أطعم مسکیناً فأجزی ذلک عنه ثم … / قال [الراوی] کُنّا فی رمضان فی عهد رسول الله من شاء صام و من شاء افطر و افتدی بطعام مسکین حتی نزلت الآیه فمن شهد منکم الشهر فلیصمه (المستدرک حاکم ج۲ ص۲۷۴ / ج۱ ص۴۲۳)

… أنه قد کان رخص للشاهدین له من أهل الصحه والسلامه من الامراض إفطاره علی التعمد بشرط قیامهم بفدیه الافطار ثم نسخ ذلک خاصه بما اردفه فی الذکر من القرآن فقال: شهر رمضان … (المقنعه شیخ مفید ص۲۹۴)

فاضل مقداد در ذیل آیۀ (و علی الذین یطیقونه) چنین آورده است “قیل: کان القادر علی الصوم مخیّراً بینه و بین الفدیه بکلّ یوم نصف صاع و قیل: مُدّ (فمن تطوّع خیراً) ای زاد علی الفدیه فهو خیرٌ له و لکن صوم هذا القادر خیرٌ له. ثم نسخ ذلک بقوله تعالی (فمن شهد منکم الشهر فلیصمه) و قیل انّه غیر منسوخ. ابوالفتوح پس از نقل اختلاف در قرائت یطیقون و فدیه طعام مسکین به وجوهی چند که آنها را برشمرده، چنین گفته است: بدان که علماء در تأویل و معنی آیه خلاف کردند: گروهی گفته‌اند: این در بدایت شرع بوده چون حق تعالی مکلفان را تکلیفِ روزه کرد ایشان را عادت نبود دشخوار آمد بر ایشان حق تعالی در این تکلیف، تخییر کرد ایشان را بین الصیام و الاطعام، گفت: هر کس که خواهد روزه دارد و هر که نتواند اطعام کند به طعام. آنگه تخییر، منسوخ کرد به تضییق به قوله تعالی فمن شهد منکم الشهر فلیصمه (ادوار فقه شهابی ج۱ ص۱۷۷).

منبع: صدای نوین خراسان