آشوری؛ حافظ‌شناسی جدا از جرگه

۴)

آشوری از آغاز کتاب آگاهی دارد که میان خود و جرگه‌ حافظ‌شناسان فاصله و فراق انداخته است. این فاصله را می‌توان با چند رویکرد سنجید.

از جمله می‌توان بررسی کرد آیا روش‌شناسی‌ای که آشوری مدعی به کاربردن آن در کتاب است به خوبی به کار رفته است؟ یا آیا اساساً این روش‌شناسی برای فهم «عالم معنایی» حافظ سودمند و گره‌گشاست؟

می‌توان پرسید چرا در این کتاب سرشت شفاهی شعر حافظ نادیده گرفته شده و این واقعیت که شعر در درون فرهنگ گفتاربنیاد بیش‌ از آن‌که به «متن‌»های دیگر ارجاع دهد به «گفتار»های دیگر ارجاع می‌دهد و مطالعه‌ی «میان‌متنی» در این‌جا را شاید باید به شیوه‌ای دیگر به کار بست؟

نیز می‌توان پرسید چرا اسطوره‌ آفرینش در مکتب عرفان ذوقی و تصوف اسلامی جایگاهی متفاوت از الاهیات اسلامی پیدا کرده، به طوری که تأویل صوفیانه از اسطوره‌ آفرینش را بیشتر به الاهیات مسیحی نزدیک می‌کند؟

به سخن دیگر می‌توان رشته‌ای از پرسش‌های معرفتی پیش گذاشت و روش‌ها و گزاره‌ها و نتیجه‌های کتاب «عرفان و رندی در شعر حافظ» را سنجید.

راه دیگر، به کار بستن روشی جامعه‌شناختی در تحلیل «میدان» یا «قلمرو» حافظ‌شناسی است و نیز سبب‌کاوی این نکته که چرا کتاب آشوری با اقبال و اعتنای در خور حافظ‌شناسان روبه‌رو نشد.

آیا برخورد سرد با این کتاب یک‌سره به ادعاها و روش‌ها و درون‌مایه‌ اثر بازمی‌گردد یا دلایلی بیرون‌متنی نیز دارد؟

به احتمال فراوان، از آغاز سده‌ بیستم به این سو حافظ جایگاهی ممتاز و متمایز در فرهنگ و ادب فارسی یافته است. پیش از آن، سعدی و دیگر شاعران - اگر نه بیشتر که - کمتر از حافظ خوانده نمی‌شدند و در کانون اعتنا و تأمل اهل ادب و مردم عادی بودند.

"پس از انقلاب هم حافظ‌شناسی هم قرآن‌شناسی رشدی شتابنده داشته‌ است. هم حافظ هم قرآن به «سرمایه‌ای نمادین» بدل شدند. اگر قرآن از آغاز پیدایش خود سرمایه‌‌ای نمادین در میان مسلمانان بود، حافظ بیشتر از سده‌ بیستم به بعد چنین شد.

"برای تفسیر حافظ گذشتن از مرحله‌ مطالعات فیلولوژیک (مربوط به زبان‌شناسی تاریخی) ضرورت است"دسته‌ای باورها و انگاره‌های همگانی درباره‌ شعر حافظ مقام او را در پهنه‌ ادب و فرهنگ فارسی بالا می‌برد: اعتماد و احترام ویژه‌ای نسبت به او در جامعه پدیدمی‌آید که آن را بدل به «سرمایه‌ای نمادین» می‌کند."

اگر پژوهشی جامعه‌شناختی درباره‌ این تغییر ذائقه‌ ادبی صورت بگیرد بسیاری چیزها درباره‌ ذهنیت ایرانی در سده‌ بیستم آشکار خواهد شد.

در سده‌ بیستم، شاعری کلاسیک را نمی‌توان یافت که چنین داوری‌ها درباره‌ او متنوع باشد. جدا از فردوسی که نام و اثرش در دوره‌ای به تأسیس ایدئولوژی ناسیونالیسم ایرانی پیوند خورد، به دشواری می‌توان شاعری یافت که درباره‌ او و اثرش این اندازه پژوهش و گفت‌وگو صورت بسته باشد.

حافظ‌شناسی نه به مثابه‌ رشته‌‌ دانشگاهی تعریف‌شده که در مقام «قلمرو»یی سیال ظهور یافت؛ از تصحیح انتقادی متن شعرها تا بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، شرح ابیات و صنایع ادبی و بلاغی در آن‌ها.

پر و بال گرفتن حافظ‌شناسی با بالارفتن جایگاه حافظ در میان ایرانیان هم‌بسته است. کسانی مانند بهاء الدین خرمشاهی در مقایسه‌ حافظ و قرآن و اثرپذیری اولی از دومی نوشته‌اند.

سعید حمیدیان این مقایسه را کمی مبالغه‌آمیز می‌داند و می‌اندیشد که بسیاری از شاعران دیگر چه بسا بیش از حافظ از قرآن اثرپذیرفته باشند و حافظ از این جهت خصلتی یگانه ندارد.

ولی شاید بتوان به سببی یک‌سره متفاوت دیوان حافظ را با قرآن مقایسه کرد: قرآن متنی است نه مانند متن‌های دیگر، متنی است ویژه.

به همین سبب است که رویکرد به آن به مثابه‌ متن ممکن است توجیه هرمنوتیک و علمی داشته باشد، ولی فضای عواطف و سنت‌هایی را که پیرامون آن شکل گرفته شاید نادیده بگیرد.

یعنی در فهم تاریخ این متن، فهم تاریخ خواننده، احساس و عواطف و موقعیت اجتماعی و سیاسی او بسی اهمیت دارد. تاریخ دریافت (reception) متن قرآن، برجستگی آن را آشکارا بازمی‌نماید، فارغ از آن‌که درون‌مایه‌اش چیست و به چه معناست.

دیوان حافظ نیز دیوانی چون دیوان‌های دیگر شعری نیست. کتابی است که مانند قرآن با آن فال می‌گیرند یا بدان تفأل می‌زنند، در نسخه‌های متفاوت بازاری و هنری به چاپ می‌رسد، شعرش خوش‌نویسی می‌شود و در اوراق تذهیب‌شده نشر می‌یابد.

هاله‌ای اگر نه قدسی که ماورایی و اسطوره‌ای گرد حافظ و شعر او پیچیده است.

این‌که «حافظ چه می‌گوید؟» یک چیز است و این‌که «ما فارسی‌زبانان درباره‌ حافظ چه می‌گوییم؟» چیزی دیگر.

و آن‌چه ما درباره‌ حافظ می‌گوییم نه کم‌اهمیت‌تر از آن‌چیزی است که حافظ می‌گوید یا می‌پنداریم می‌گوید و نه بی‌ارتباط به آن. آن‌‌گونه که ما درباره‌ حافظ می‌اندیشیم بی‌گمان در تفسیر ما از شعر و شخصیت او اثر می‌گذارد.

پس از انقلاب هم حافظ‌شناسی هم قرآن‌شناسی رشدی شتابنده داشته‌ است. هم حافظ هم قرآن به «سرمایه‌ای نمادین» بدل شدند. اگر قرآن از آغاز پیدایش خود سرمایه‌‌ای نمادین در میان مسلمانان بود، حافظ بیشتر از سده‌ بیستم به بعد چنین شد.

دسته‌ای باورها و انگاره‌های همگانی درباره‌ شعر حافظ مقام او را در پهنه‌ ادب و فرهنگ فارسی بالا می‌برد: اعتماد و احترام ویژه‌ای نسبت به او در جامعه پدیدمی‌آید که آن را بدل به «سرمایه‌ای نمادین» می‌کند.

درست مانند سرمایه‌ی مادی، سرمایه‌ نمادین نیز می‌تواند انباشت شود. اگر انباشت سرمایه‌ نمادین قرآن طی سده‌های بسیار صورت گرفته، شاید بتوان گفت که انباشت سرمایه‌ای نمادین در مورد حافظ بیشتر از سده‌ بیستم به این سو انجام شده است.

پیر بوردیو که مفهوم «سرمایه‌ نمادین» را ابداع کرد می‌کوشید رابطه میان سرمایه‌ نمادین و سرمایه‌ مادی را بازنماید و نشان دهد چگونه یکی مبادله‌‌پذیر به دیگری است.

یعنی جدا از این‌که سرمایه‌ نمادین به مناسبات قدرت مشروعیت می‌بخشد، در زندگی اجتماعی سازوکارهایی وجود دارد که سرمایه‌ نمادین را می‌تواند به سرمایه‌ای مادی برگرداند یا به عکس.

احترام نامعمول ایرانیان به حافظ در قیاس با عطار به رشد سرمایه‌ای نمادین یاری می‌کند.

"حافظ‌شناسی و تفسیر حافظ "در ایران دانشورانی که با هرمنوتیک و علوم زبانی و تاریخی و نقد ادبی مدرن آشنایند به ندرت به سراغ حافظ رفته‌اند"در عین حال، همین سرمایه‌ی نمادین است که بازار کتاب و کنگره و سخنرانی یا بازرگانی فرهنگی در زمینه‌ی حافظ را پررونق‌تر و پرسودتر از شاعر دیگری چون سنائی می‌سازد.

دانش درباره‌ حافظ کالایی نمادین می‌شود که می‌تواند به کالایی مادی - کتاب، مقاله، تابلوی نقاشی یا خوش‌نویسی و جز آن - بدل گردد و چون تقاضا در بازار برای آن بسیار است، سطح تولید آن کالاها نیز بالاتر از دیگر کالاهای مادی-فرهنگی باشد.

سرمایه‌های نمادین هم به مناسبات قدرت خاصی مشروعیت می‌بخشند هم خود اشکال ویژه‌ای از قدرت را تولید و تقویت می‌کنند.

حافظ‌شناسی در مقام «سرمایه‌ای نمادین» به نهادهای اجتماعی و مناسبات قدرت ویژه‌ای پیوند می‌خورد، از جمله با صنعت نشر و نهاد دانشگاه. بودجه‌های خصوصی و دولتی در این زمینه حافظ‌شناسی را هم به مثابه‌ سرمایه‌ای مادی هم به‌سان سرمایه‌ نمادین فربه‌تر و پرارزش‌تر می‌کنند.

هر چه ارزش این سرمایه در بازار سهام سرمایه‌های نمادین بالاتر برود، رقابت بر سر آن نیز بیشتر صورت می‌گیرد. حافظ‌شناسی مانند قرآن‌شناسی دیگر تنها کاری دانشگاهی-پژوهشی صرف نیست، بل‌که با پرستیژ یا موقعیت و ابهت اجتماعی خاصی گره می‌خورد.

در ایران سه دهه‌ گذشته، کارهای از نظر علمی پرارزش در زمینه‌ حافظ و قرآن کم نیست، اما شمار آثار سطحی و بی‌مایه نیز فراوان است.

اقبال فراگیر به قلمرو حافظ‌شناسی تنها انگیخته‌ دل‌مشغولی ذهنی شخصی یا نیازی فرهنگی نبوده است؛ تلاش برای سهیم شدن در این سرمایه‌ نمادین و یافتن جایگاهی در بازار رقابت‌های فرهنگی و مادی را نیز باید انگیزه‌ای نیرومند در این کار شمرد.

از نگاه بوردیو، میدان «شبکه یا پیکربندی روابطی ابژکتیو میان موقعیت‌ها (positions) ست. این موقعیت‌ها با وضع (situation/situs) بالقوه یا بالفعل‌شان در ساختار توزیع گونه‌های (species) قدرت (یا سرمایه) به صورت ابژکتیو تعریف شده‌اند».

تملک این گونه‌های قدرت نیازمند امکان دستیابی به سودهای خاصی است که در این میدان قابل حصول است. میدان را هم‌چنین «روابط ابژکتیو موقعیت‌ها با موقعیت‌های دیگر تعیین می‌کند؛ روابطی از جنس سلطه، سرسپردگی و انقیاد، هم‌سانی و جزآن».

میدان جایی است که تولید و توزیع و تملک کالاها و خدمات و دانش یا مرتبت اجتماعی (prestige) و رقابت بر سر موقعیت‌ها صورت می‌گیرد و کنش‌گران در آن می‌کوشند با یکدیگر بر سر دستیابی به انواع سرمایه‌ها یا به انحصاردرآوردن آن‌ها با یکدگر درپیچند.

حافظ‌شناسی را نیز می‌توان - با این تعریف - قلمرویی دید که کنش‌گران بر سر سرمایه‌ای نمادین با یکدیگر رقابت می‌کنند.

بوردیو تعبیر «میدان» را به کار می‌برد تا از به کار بردن تعبیر جاافتاده در ادبیات جامعه‌شناختی، «نهاد»، بپرهیزد. تحلیل «میدان» به جامعه‌شناس مجال می‌دهد به خصلت رقابتی زندگی اجتماعی توجه کند در حالی که «نهاد» بیشتر القا می‌کند که اجماعی در میان کنش‌گران یک زمینه هست.

بوردیو اصل رقابت در زندگی اجتماعی را بسیار مهم و سرنوشت‌ساز می‌دانست. هم‌چنین، بوردیو می‌خواست با این اصطلاح گوشه‌هایی از جهان اجتماعی را نشان بدهد که هنوز ضعیف‌تر از آن هستند که به صورت نهاد درآمده باشند و مرزهای آن هم‌چنان سیال و ناشفاف است.

کار آشوری درباره‌ حافظ به شکلی در حاشیه‌ میدان حافظ‌شناسی در ایران است.

"هدف این کتاب فهم ساختار معنایی نهفته در دیوان شاعری است که خود را اهل اندیشیدن به مسائل بنیادی وجودی می‌داند و دیگران نیز او را همین گونه می‌شناسند»"این جایگاه ممکن است در آینده تغییر کند. یعنی بسیاری از کارهایی که امروز در کانون این میدان هستند و در نتیجه بهره‌ بیشتری از سرمایه‌ نمادین حافظ دارند، در آینده‌ «بازار بورس» حافظ‌شناسی، ارزش آن‌ها تنزل کند.

بخش مهمی از در حاشیه ماندن کار آشوری به دلیل جایگاه روش‌شناسی یا دانش‌هایی است که او برای فهم حافظ در پیش گرفته است. در میدان حافظ‌شناسی مقوله‌ها یا دانش‌های تازه‌ای مانند هرمنوتیک فاقد آن موقعیت برتری هستند که علوم ادبی سنتی.

به سخن دیگر، اگر هرمنوتیک و نقد ادبی جدید در نظام دانشگاهی، صنعت نشر، نهادهای دیگر تعلیم و تربیت و تبلیغات و مانند آن چنان رواج و رونقی بیاید که «ادبیات سنتی»، پژوهش‌هایی از سنخ کار آشوری پرارزش‌تر قلمداد خواهد شد.

شبکه‌های از انحصارها و موقعیت‌ها باید تغییر کند تا شبکه‌های تازه‌ای جای آن‌ها را بگیرد.

بدون این جابه‌جایی‌ها و پویایی‌ها آشوری و دیگر کسانی که بخواهند روش‌های نامتعارف را در فهم حافظ به کار گیرند، کمابیش جدا از جرگه‌ حافظ‌شناسی به چشم می‌آیند.